ولادت:
چهارمین امام معصوم،حضرت علی بن الحسین علیه‌السلام، شخصیتی که جدّ بزرگوارش، حضرت علی بن ابیطالب علیه السلام، او را بهترین فرد روی زمین بعد از پدرش معرفی نموده است، در مدینه منوره در سال 38 هجری چشم به دنیا گشودند.
مادر امام شهربانو، دختر یزدگرد سوم آخرین پادشاه سلسله ساسانی بوده است.
امام چهارم حضرت علی بن الحسین علیه السلام القاب متعددی دارد:
زین العابدین، سید العابدین، زین الصالحین، وارث علم النبیین، وصی الوصیین، خازن وصایا المرسلین، امام المومنین، منار القانتین، الخاشع، اَلمتهجّد، الزاهد، العابد، العدل، البکّاء، السجّاد، ذوالثَفنات، امام الامّه، ابوالائمه، الزّکی، الامین.
دوران زندگی امام سجاد (ع) :
دورانی که امام سجاد(ع) در آن زندگی می کرد، همه ارزش های دینی دستخوش تحریف و تغییر امویان قرار گرفته بود و احکام اسلامی بازیچه دست افرادی چون ابن زیاد، حجاج و عبدالملک بن مروان بود. حجاج عبدالملک را مهم تر و برتر از رسول خدا(ص) می شمرد و برخلاف نصوص دینی ازمسلمانان جزیه می گرفت و با اندک تهمت و افترایی مردم را به دست جلادان می سپرد.
در سایه چنین حکومتی آشکار بود که تربیت دینی مردم تا چه اندازه تنزل کرده و ارزش های جاهلی چگونه احیا شده است(1)؛ به طوری که دو خطر بزرگ جامعه اسلامی را تهدید می کرد:
فرهنگ های متنوع بیگانه
خطر تجمل پرستی
از این رو لازم بود در زمینه علمی کاری انجام شود تامسلمانان به اصالت فکری و شخصیت قانون گذاری ویژه خود که از کتاب و سنت در اسلام الهام می گیرد، واقف گردند. در اینجا ضرورت یک حرکت اجتهادی (اطلاع رسانی قوی) به نظر می رسید تا در چهارچوب تعالیم اسلامی، افق فکری مسلمانان گسترش یابد و بذر اجتهاد و تلاش ازبرای یافتن راه حق در دل آن ها افشانده شود و این کاری بود که امام سجاد(ع) بدان دست یافت.
خطر دوم ناشی از پیشامد امواج رفاه و آسایش در جامعه اسلامی بود که عشق سوزانی راکه از ارزش های اخلاقی و پیوندهای روحی در مسلمانان پدید آمده بود را خاموش می کرد.
امام علی بن الحسین(ع) این خطر را احساس کرد و فهمید که جامعه دچار انحراف شده و روحیه رفاه طلبی و فساد سیاسی و اخلاقی و اجتماعی آن را در محاصره قرار داده و از نظر سیاسی هیچ روزنه ای برای تنفس وجود ندارد، بنابراین امام سجاد(ع) توانست از دعا برای بیان بخشی از عقاید خود استفاده کند و بار دیگر تحرکی در جامعه برای توجه به معرفت و عبادت و بندگی ایجاد کند. امام(ع) در این سنگر قدرت بس شگرف تصویرهای روشنی ازجامعه اسلامی و وظیفه مسلمانان را در برابر کفرگویان معین می کند و مبارزه آنان را با منکرات مطرح می سازد.
دعای او نشان دهنده این مطالب است که در هر حال ولو این که همه امکانات مبارزه از یک نفر گرفته شود و به فرض این که تنها هم باشد، باز هم مسئولیت تلاش و کوشش از او سلب نمی گردد و باید از دعا به عنوان حربه مبارزه در راه حق استفاده شود.
صحیفه سجادیه؛ زبور آل محمد صلی الله علیه و آله
1. دعا، منبعى براى معارف
شناخت «صحیفه سجادیه» را مىتوان گامى در جهت آشنایى با «معارف اسلام» دانست و در زمینه «عقاید» و «اخلاق» و «شناختهاى دینى» به آن مراجعه کرد. جهت شناخت دین، منابعى وجود دارد که از اطمینان، اتقان و صحت خاصى برخوردار است، چرا که ریشه در کلام الهى و علم لدنّى دارد. برخى از این منابع عبارتند از:
- قرآن کریم؛
- احادیث پیامبر و ائمه علیهم السلام؛
- دعاهاى معصومینعلیهم السلام؛
- زیارتنامههاى مأثوره.
بحث ما بر محور یکى از این منابع است، یعنى دعاهایى که از زبان امام سجاد علیه السلام بیان شده و به ما رسیده و حاوى ظریفترین و عمیقترین معارف است و باید قدر این مجموعه را دانست و با آن مأنوس بود و لحظات شب و روز خویش را با این دعاها، پر معنویت ساخت. اهلبیت علیهم السلام اهل دعا، تهجد و ذکر بودند. قرآن کریم هم سفارش اکید به دعا دارد. پیروان ائمه نیز باید اهل دعا، تضرع و نیایش باشند.
شاید فهم ما قاصر از آن باشد که از خداى متعال چه بخواهیم و خواستههاى ما چه باشد؛ ولى در این زمینه هم اولیاى دین، پیشواى ما هستند و با طرح خواستههاى اساسىتر و متعالىتر که به سعادت دنیوى و اخروى ما مربوط مىشود، سطح فهم و خواسته ما را بالا مىبرند و ما با خواندن این دعاها، همنوا با معصومین پاک و بندگان وارسته خدا و مقربان درگاه او مىشویم و خداوند را از زبان حجت خدا مىخوانیم و در «دعا» نیز شاگرد مکتب اهلبیت علیهم السلام مىشویم.
در مبحث دعا، سر فصلهاى فراوانى وجود دارد که توجه به آنها مناسب است:
- معنى دعا و اهمیت آن؛
- ضرورت آن و نیاز بشر به نیایش؛
- آثار روحى، فردى و اجتماعى دعا؛
- ادب و آداب دعا، شیوه صحیح نیایش؛
- شرایط اجابت و موانع اجابت دعا؛
- بحث دعا و اجابت و علل عدم استجابت برخى دعاها؛
- دعاهاى ائمه و اولیاء الهى (ادعیه مأثوره)؛
- محتواى دعاها و خواستهها؛
- سیره معصومین و حالات علما و عرفا در دعا و تهجد؛
- جایگاه خاص امام سجاد علیه السلام که زین العابدین است؛
- دعا و عمل (همراهى دعا و اقدام)؛
- دعا و سرنوشت و مقدّرات، فایده دعا؛
- آنان که دعایشان قبول نمىشود؛
- مستجاب الدّعوهها؛
- دعا و نفرین (دعاى به سود و دعاى به زیان)؛
- دعا براى خود و دعا براى دیگران؛
- دعاهاى قرآنى .
2. اهمیت صحیفه سجادیه
اهمیت صحیفه سجادیه از آنجاست که امام معصومى همچون حضرت سجاد علیه السلام با خداى خویش با این دعاها راز و نیاز و نیایش مىکرده است. صحیفه، که از آن به «زبور آل محمد» نیز یاد مىکنند، هم از نظر گوینده و هم از نظر مخاطب (که پروردگار است) از ویژگى خاصى برخوردار است. صحیفه سجادیه علاوه بر محتواى عمیق و مضامین متعالى که در این دعاها نهفته است، از نظر سند نیز از استحکام خاصى برخوردار است.
کتب دعا بسیار است و دعاهاى رایج و منقول هم فراوان؛ ولى دعاهایى که داراى سند محکم باشد و یقیناً از زبان معصوم تراویده باشد، سندیت بیشترى دارد و مضامین آن هم دلنشینتر خواهد بود. علماى شیعه در طول قرون، کتب متعددى تألیف کردهاند که حاوى ادعیه گوناگون براى ساعات و ایام و مواقع مختلف است؛ از قبیل «اقبال» سید بن طاووس، «البلد الامین» کفعمى، «جمال الاسبوع» سید بن طاووس، «الدّعوات» قطب راوندى، «عُدّه الداعى» ابن فهد حلى، «المصباح» کفعمى، «مفتاح الفلاح» شیخ بهایى و «مفاتیح الجنان» محدّث قمى.
اما «صحیفه سجادیه» در این میان جایگاه خاصى دارد. فصاحت و بلاغت و عمق معانى آن درخور دقت است. سند آن بسیار معتبر مىباشد و اهل بیت عصمت، پیوسته مواظبت و مراقبت از این کتاب را - که میراث ارزشمند امام زین العابدین علیه السلام است - به دیگران توصیه مىکردند. در کتابهاى مبسوط، درباره سلسله سند این دعاها، بحثهاى کارشناسى و علمى دقیقى انجام گرفته که در این مختصر نمىگنجد.
3. نگاهى به محتواى صحیفه
دوره حیات امام سجاد علیه السلام، یکى از سختترین و خفقان بارترین دورهها براى اهلبیت و ائمه علیهم السلام بود و محدودیتهاى بسیارى از سوى امویان براى امامان شیعه اعمال مىشد. از این رو براى امام سجاد علیه‌السلام زمینه دایر کردن جلسات بحث و تفسیر و فقه و علوم دیگر میسر نبود.
آن حضرت، بسیارى از معارف ناب اسلامى را در قالب دعاهاى صحیفه بیان داشته است. از این رو مىبینیم که در دعاهاى این کتاب، ظریفترین مباحث خداشناسى، هستىشناسى، عالم غیب و فرشتگان، رسالت انبیا، جایگاه پیامبر و اهلبیت علیهم السلام، فضایل و رذایل اخلاقى، حالات خاص انسان، شیوههاى شیطان در گمراه ساختن مردم، گرامیداشت اعیاد و یوم اللههاى مختلف، مسائل اجتماعى و اقتصادى، اشارات تاریخى و سیره، توجه دادن به مظاهر قدرت پروردگار، یادآورى نعمتهاى مختلف خداوند و وظیفه شکر و سپاس، آیات آفاقى و انفسى پروردگار، ادب و آداب دعا، تلاوت، ذکر، نماز و عبادت و... ده‌ها موضوع مهم دیگر مطرح است. قالب، قالب دعا و نیایش است ولى مضمون، تبیین دین و ارزشهاى اخلاقى و معارف قرآنى و وظایف عبادى و آداب بندگى است.
صحیفه سجادیه، حاوى 54 دعاست. برخى از دعاها بلند و مفصل است و برخى دیگر نسبتاً کوتاهتر.
مناسبتها و جایگاهها و مواقع خواندن این دعاها، در فهرست صحیفه سجادیه آمده است و مىتوان به آن مراجعه نمود. برخى از عناوین این دعاها از این قرار است:
دعا در ستایش خداوند، حاملان عرش و فرشتگان، دعا براى خود و خویشاوندان، دعا در سختىها و رنجها، براى پناه بردن به خدا، آمرزش خواهى، اقرار به گناهان، طلب حاجت، هنگام بیمارى، پناه بردن به خدا از شیطان، مکارم اخلاق، براى تندرستى، براى پدر و مادر و فرزندان، براى همسایگان و دوستان، دعا براى مرزداران، براى توبه، هنگام تنگى رزق، هنگام شنیدن صداى رعد، هنگام دیدن ماه نو، هنگام فرا رسیدن یا سپرى شدن ماه رمضان، روز عید فطر و عرفه، دعاى ختم قرآن و...
این گونه بهرهگیرى از مناسبتها، سراسر زمان و فرصتهاى یک مسلمان نیایشگر و اهل انس با خدا را مىپوشاند؛ زیرا براى هر لحظه و موقعیتى، دستورالعملى براى نیایش به درگاه خداوند وجود دارد.