مقدمه
در سال 1871 میلادی ( 1250 هجری شمسی ) ماشین گرام اختراع شد . این اختراع گامی اساسی در راه ایجاد صنعت برق تجاری بود ، زیرا پس از آن تبدیل انرژی مکانیکی (و هر نوع انرژی دیگری که بتوان از آن کار مکانیکی به دست آورد ) به انرژی برقی ممکن گردید.
یازده سال پس ازآن، درسال 1882 میلادی ( 1261 هجری شمسی ) توماس ادیسون نخستین موسسه برق تجاری خود را برای تامین روشنایی در یکی از خیابانهای نیویورک افتتاح کرد
بیان دو واقعه مهم بالا برای درک رابطه زمانی بین تاریخ پیدایش صنعت برق در جهان و در ایران خالی از فایده نیست . چنانکه خواهد آمد ، اولین مولد برق در ایران ، سه سال بعد از موسسه برق توماس ادیسون به کار افتاد.
در گاه شما ر حاضر ، رویدادهای مهم در تاریخ صنعت برق ایران را به ترتیب تا ریخ هجری شمسی آورده ایم . برای چند واقعه قدیمتر که تاریخ آنها دراسناد اصلی به هجری قمری می باشد، سال هجری قمری در پرانتز آمده است.
1264 (1302قمری)
در زمان ناصرالدین شاه قاجار ، مولدی به قدرت تقریبی 3 کیلووات به منظور تامین روشنایی بخشی از کاخ سلطنتی برای نخستین بار وارد ایران شد و به بهره برداری رسید . از مدارک تاریخی چنین برمی آید که کار خرید و وارد کردن این مولد به ایران ، از یکی دو سال پیش از آن در جریان بوده است
موتور این مولد ظاهرا از نوع Otto و سوخت آن گاز حاصل از تبدیل زغال سنگ بود . بدین ترتیب ملاحظه می شود که بهره برداری از نخستین مولد برق در ایران به14 سال پس از اختراع ماشین گرام و سه سال بعد از موسسه برق رسانی توماس ادیسون برمی گردد.
1282 (1320 قمری)
یک دستگاه مولد برق با موتور نوع اتو- دویتس Otto-Deutz باقدرت 12 اسب برای تامین روشنایی حرم حضرت رضا به بهره برداری رسید . این مولد در سال 1279 به دستور مظفرالدین شاه قاجار خریداری شده بود . سه سال بعد مولد دیگری با قدرت 25 اسب بخار خریداری و در کنار مولد اول نصب شد.
1283 (1322قمری)
امتیاز تاسیس کارخانه چراغ برق ( و آجر و اسباب نجاری ) به حاجی حسین امین الضرب واگذار گردید. در امتیازنامه برای نخستین بار به تولیدروشنایی برق به عنوان یک فعالیت تجاری و خدمت رسانی عمومی نگریسته شده بود.
1285 (1324 قمری )
کارخانه برق حاجی امین الضرب تقریبا شش ماه بعد از صدور فرمان مشروطیت آماده بهره برداری گردید و بر طبق اعلامیه ای آماده پذیرش مشترکان شد . چنان که ازاسم موسسه، یعنی اداره چراغ برق بر می آید ، انرژی برق درابتدا تنها برای تامین روشنایی به کار می رفت و به همین علت تولید برق تنها به پنج تا هفت ساعت اول شب محدود می شد . مولد کارخانه حاجی امین الضرب به قدرت 400 کیلو وات ، سه فازه و با ولتاژ 220/380 ولت بود و برق آن مستقیما به شبکه فشارضعیفی که تا شعاع 800 متری اطراف کارخانه واقع در خیابان چراغ برق (امیرکبیر کنونی ) کشیده می شد تزریق می گردید . تامین روشنایی معابر نیز در محدوده فعالیت اداره چراغ برق در مقابل دریافت قیمت عادله در تعهد اداره بود. کار احداث شبکه ، واگذاری انشعاب ،سیم کشی داخلی مشترکان و نصب چراغ تماما" بر عهده اداره چراغ برق بود واین وضع تا سالها پس از افتتاح کارخانه ادامه داشت.
بهای برق بر حسب تعداد شعله ها و قدرت چراغهای نصب شده ( 16، 25، یا 32 شمسی ) محاسبه و از مشتر کان دریافت می گردید.
از 1300 تا 1310
از اوایل سالهای 1300 به بعد ، با آگاهی و علاقه مند شدن بخش خصوصی به مزایای برق ، رفته رفته در شهرهای بزرگ و کوچک ایران ، تاسیساتی برای تولید و توزیع و فروش برق ایجاد شد. این گونه فعالیتها عموما" درمقیاسهای کوچک ومحدود وبه طور کلی منفک از یکدیگر انجام می گرفت و البته نیاز به هماهنگی هم در شرایط آن روزهای نخستین احساس نمی شد درهمین دوران برخی ازکارخانه های صنعتی جدیدالتاسیس هم دارای تجهیزات برق اختصاصی شدند که داد و ستدهایی نیز با موسسات برق شهری داشتند.
در 1310
برای نخستین بار ، شبانه روزی کردن برق در تهران در میان دولتمردان آن زمان مطرح شد و اقدامات اولیه برای تحقق آن صورت گرفت.
در 1316
پس از شش سال و با گذراندن نشیب و فراز های بسیار ، بلاخره در تاریخ 25 /6 / 1316 نیروگاه بخاری ساخت کارخانه اشکودای چکسلواکی با قدرت 4x1600= 6400 کیلو وات در محل کنونی شرکت برق منطقه ای تهران نصب شد و به بهره برداری رسید.
با وجود آن که در تهران به علت وسعت شهر و موقعیت سیاسی و اجتماعی آن ، سرمایه گذاری دولتی در کار برق رسانی پیش از همه شهرهای دیگر آغاز شد ، بخش خصوصی هم در امور برق رسانی در تهران فعالیت قابل توجهی داشت به نحوی که در سال 1341 یعنی سال تاسیس سازمان برق ایران تعداد شرکتهای خصوصی که هر یک در بخشی از شهر تهران فعالیت داشتند به 32 شرکت رسیده بود.
از 1327 تا 1334
برنامه هفت ساله اول عمرانی کشور به اجرا در آمد که در آن سهمی هم برای توسعه صنعت برق در کشور با هدف تامین مصارف خانگی شهرها و فراهم کردن رفاه اجتماعی منظور شده بود. دراین دوران،سازمان برنامه تعدادی مولدهای دیزلی 50و 100و 150 کیلو واتی را خریداری کرد و با بهره 3 درصد به شهرداریها و شرکتهای برق خصوصی فروخت و چون دریافت کنندگان کمک سازمان برنامه می بایست تواناییهای لازم را برای تقبل 50 درصد از سرمایه گذاریها داشته باشند ، طبعا" اعطای کمکها ، به امکانات مالی شهرها و موسسه های وام گیرنده بستگی داشت . به هر صورت در پایان برنامه اول،جمع قدرت نامی نصب شده در کشور به 40 مگاوات و میزان انرژی تولیدی سالانه به حدود 200 میلیون کیلو وات ساعت رسید.