فلات ایران حدود سه هزار سال پیش مورد توجه اقوام کوچ نشین آریایی قرار گرفت. آریایی ها دامپرورانی بودند که از آسیای مرکزی و جنوب سیبری حرکت کردند و به تدریج در بخش هایی از فلات ایران ساکن شدند. گروهی از آنان در نواحی مرکزی و گروهی در دره ها و دشت های رشته کوه زاگرس ساکن شدند . به تدریج با افزایش جمعیت و پیشرفت فن آوری، اشکال مختلف بهره برداری از محیط به وجود آمد. امروزه سه نوع شیوه زندگی روستایی، شهری،کوچ نشینی در ایران است.
آب در پیدایش سکونتگاه های ایران چه نقشی دارد؟
روستاهای اولیه در کنار چشمه ها و رودها دایر شده اند و شکل استقرار خود را از مسیرآب ها کسب کرده اند. نخستین روستاهای داخل فلات ایران در پای کوه ها و دامنه های کوهستان ها به وجود آمدند. علاوه بر آب، جنس خاک نیز در ایجاد و توسعه روستاهای این سرزمین نقش مهمی داشته است. در حاشیه بیابان ها هم چنانچه آب های زیرزمینی به سطح زمین نزدیک شده باشند با احداث چاه و قنات، امکان کشاورزی و زندگی روستایی به وجود می آید. به چنین آبادی هایی کوچک در نواحی بیابانی واحد گفته می شود.
شکل روستا ها
در نواحی خشک و نیمه خشک کشور ما هر جا آب به صورت قنات یا چاه در سطح زمین پیدا شده است، خانه های روستایی در اطراف آن گسترش یافته اند. اینگونه سکونتگاه های روستایی را روستای متمرکز گویند. در این نواحی فاصله روستاها از هم بسیار زیاد است و زمین های کشاورزی در بخش حاصل خیزتر و دورتر از خانه ها قرارگرفته اند.
در ایران تنها در جلگه های کناره ای دریای خزر شکل روستاها متمرکز نیست. خانه های روستایی د رهمه جا مشاهده می شود. در اطراف هر خانه روستایی زمین های کشاورزی و شالیزارهای بزرگ شکل گرفته است. این شکل بندی روستایی را روستاهای پراکنده می گویند. روستاهایی که در امتداد یک رود شکل گرفته اند به روستاهای طولی معروفند. در مناطق کوهستانی کشور ممکن است خانه های روستایی بر دامنه یک کوه استقرار یافته باشد معمولاً در دامنه های رو به آفتاب ساختمان ها به صورت پلکانی در بالادست ساختمان های دیگر قرار می گیرد. روستاها به روستاهای پلکانی معروفند. در ساختمان های روستایی، مصالحی به کار می رود که معمولاً در محیط اطراف وجود دارد و به این جهت روستاها با محیط جغرافیایی خود پیوند زیادی دارند و در مناطق گرم و خشک،روستاییان ، سقف خانه های خود را گنبدی شکل می سازند این امر در خنک نگه داشتن داخل خانه ها مؤثر می باشد.
امروزه به علت گسترش امکانات و مصالح شهری به نواحی روستایی مصالح بهتر با استحکام بیشتر مانند آجر، سیمان و آهن به کار گرفته می شود.
منابع درآمد روستاییان
روستاییان علاوه بر کار زراعت و باغداری تعدادی دام نیز پرورش می دهند. برخی روستائیان به پرورش زنبور عسل نیز می پردازند. صنایع دستی از دیگر فعالیت های اقتصادی روستاییان کشور ماست. فعالیت دامپروری زمینه صنعت قالی بافی را ایجاد می کند. روستاییان سواحلی شمالی و جنوبی کشور به صید ماهی هم اشتغال دارند. شکل ص 34 زندگی شهری (عوامل شکل گیری شهرهای ایران)
1 – آب : هسته اولیه بسیاری از شهرهای ایران در جایی بوده که به آب دسترسی داشته اند. در نواحی مرکزی و شرقی ایران، تعداد جوامع شهری محدود است. یزد و کرمان که از منابع آب دورند با انتقال آب از نواحی کوهستانی به دست های مزروعی و یا با حفر کانالهای زیرزمینی به شکل قنات به حیات خود ادامه داده اند.
2 – ناهمواری : ویژگی های طبیعی از جمله ناهمواری و ارتفاع از عوامل مهم در استقرار و توسعه شهرهای ایران بوده اند.
3 – عرض جغرافیایی :عرض جغرافیایی در ایجاد توسعه شهری در ایران دخالت دارد.
نابرابری در پراکندگی شهر های ایران در عرض های مختلف جغرافیایی نشان دهنده تفاوت در شرایط اقلیمی است.
4 – راه های ارتباطی و دفاع :
این عامل در طول تاریخ به بعضی از شهرها ارج و اعتباری بخشیده است. بزرگترین شهرهای ایران در گذشته در مسیر راههای کاروان رو و بازرگانی شکل گرفته اند مانند کرمانشاه .امروزه نیز توسعه راههای ارتباطی و وضعیت مناسب گذرگاهی موجب گسترش برخی از شهرها شده است. بنادر نیز از این نظر حائز اهمیت هستند. عامل دفاعی هم در گذشته از اهمیت بسیاری برخوردار بوده است، بسیاری از سکونتگاه ها در گذشته بر اثر ناامنی از بین رفته اند. مانند شهرهای تاریخی و بزرگ نیشابور و ری که بر اثر حمله مغول ها از بین رفتند و مجددا بازسازی شدند.
نقش شهر ها
برخی از شهرها ویژگی خاصی داشته و کارایی خاصی را از خود نشان می دهند که به آن نقش شهر می گویند. مثلاً تهران به عنوان پایتخت کشور ما یک نقش سیاسی دارد. شهر اصفهان با آنکه یک شهر تاریخی بوده بیشتر به صورت یک شهر صنعتی و خدماتی نیز نقش خود را ایفاد می کند. شهرهای مشهد و قم از دیرباز به دلیل وجود مرقد امام هشتم (ع) و حضرت معصومه چهره یک شهر مذهبی را داشته اند و نقش مذهبی از عوامل مهم توسعه و گسترش این شهرها بوده است. شهرهای بندری در ایران از گذشته تاکنون نقش بازرگانی و ارتباطی داشته اند.
برنامه توسعه شهری
در دو سه دهه اخیر جمعیت شهرها افزوده شده و تعداد نقاط شهری افزایش یافته. پیدایش بافت جدید و حومه ای در اطراف شهرها و پیدایش شهرک ها مشکلاتی را برای مسئولین شهری به وجود آورده است. به همین دلیل سازمان ها و وزارتخانه های مسئول برای کنترل رشد شهرها، برنامه های توسعه شهری را تدوین نموده اند. در این برنامه و طرحها از عکسهای ماهواره ای و نقشه های کاربری زمین استفاده می شود.
زندگی عشایری
در این شیوه زندگی که سکونت و یکجا نشینی دائمی در آن دیده نمی شود، زاییده استفاده مستقیم انسان از منابع طبیعت است. وجود کوه های بلند با دامنه های سرسبز در مجاور دشت های وسیع زمینه مناسبی را برای شکل گیری زندگی عشایری فراهم کرده است. عشایر، زندگی اجتماعی، قبیله ای دارند و از ایل و طایفه تشکیل شده اند. افراد یک طایفه غالباً با هم خویشاوند هستند. اقتصاد عشایر متکی به دام است. عشایر کشور ما، مردمانی سلحشور، میهمان نواز و سخت کوش اند که با فعالیت خود بخشی از مواد پروتئینی و لبنی کشور را تأمین می کنند و از این جهت در اقتصاد کشور ما نقش قابل توجهی دارند.