تحقیق مقاله تاریخچه و سیر تحولات و شکل گیری استخوان بندی شهر اصفهان

مقدمه

اوضاع و شرایط جرافیایی،‌ الگوی تاریخی توسعه،‌عناصر نشانه ای مهم و میراث معماری می تواند به هر طراحی جدیدی هویت و شخصیت منحصر به فردی بدهد و فرصتی را برای خلق ساختاری قابل درک و ملموس برای آن ایجاد کند. الگوهای سنتی حوزه مرکزی شهرها، مقیاس ساخت و ساز و نیز معماری و تاریخ آنها برای مردم معنی دار و با ارزش است. از این رو پیش از شروع هر گونه عملیات طراحی باید ساختگاه مورد نظر را شناخت .

در این مرحله ی شناخت که با توجه به مباحث پایداری دنبال می شود،‌باید دیدگاهی کل نگر و نه جزئی نگر داشت. با توجه به سه بعد پایداری که بعد زیست محیطی، اجتمای و اقتصادی است شناخت منطقه مورد مطالعه در ابعاد فرادست صورت پذیرفته است. در هر قسمت شاخصه های مربوط به طور کامل مشخص و با مراجعه به سازمان های مرتبط اطلاعات لازم جمع آوری و مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفته است.

تاریخچه و سیر تحولات و شکل گیری استخوان بندی شهر اصفهان

در ادوار پیش، اصفهان نقش پلی را داشت که قسمت های کم ارتفاع شرق فلات ایران را با سرزمین های کوهستانی غرب مرتبط می ساخت و برای اطراق سرمازدگان کوهستان غرب و گرمازدگان و خستگان هوای خشک شرق، محل مناسب و مطلوبی بود. از اصفهان قبل از اسلام،‌بعنی دوره حکومت مادها و دوره شاهنشاهی هخامنشیان ،‌اشکانیان و ساسانیان اطلاعات زیادی در دست نیست. آنچه مسلم است استقرار جلگه اصفهان در میان بیابانها و کوههای خشک مرکزی ایران از یک طرف و اهمیت و موقعیت ارتباطی خاص آن در مرکز فلات پهناور ایران از طرف دیگر، تاریخ و سابقخ آن را به سابقه و قدمت کشور ایران مرتبط کرده است. پیش از پرپایی پادشاهی مادها،‌اصفهان حد شرقی ممالکی بوده است که بابلی ها از آن اطلاع داشته اند و به احتمال قوی جزو ناحیه (انزان) یا (انشان) بوده است.0

سابقه تاریخی

سابقه تاریخی اصفهان،‌به قدمت تاریخ ایران است. بنای اصفهان را به طهمورث سومین پادشاه از سلسله پیشدادیان نسبت داده اند .اصفهان در تاریخ قدیم به نام (گی) در پارس علیا معرفی گردیده ،‌این شهر محل تقاطع راه های عمده و اقامتگاه سلطنتی پادشاهان هخامنشی بوده است. استرابون جغرافیدان یونانی در 2000 سال قبل، از اصفهان به عنوان مرکز کشور ایران نام برد. مسلمانان این شهر را (جی)‌و در طول تاریخ به نام های اسپاهان یا شهر سواران و همچنین صفاهان و صفاهون نام نهاده اند. ورود اسلام و گسترش آن و تاثیر عمیق فرهنگ اسلامی در زیر بنای ساخت شهر اصفهان و وجود هنرمندان ایرانی باعث گردید تا یکی از زیباترین شهرهای مذهبی جهان که در آن نمودهای فرهنگی با ارزش از جمله مساجد و مناره ها و مدارس علمیه بود،‌شکل بگیرد.

در دوره دیالمه،‌صاحب بن عباد که مردی کریم و فاضل بود،‌اصفهان را به مرکز علم و ادب و هنر تبدیل کرد و فضلا و دانشمندان را به آنجا کشاند. در دوران سلجوقیان ، آبادانی اصفهان با ساخت مساجد،‌کوشکها، باغستان ها و عمارتهای با شکوه رونق گرفت و مرکزیت یافت. با حمله مغول صدمات بسیاری به این شهر وارد شد و از رونق و حشمت آن کاسته گردید.

در دوران صفویه ،‌اصفهان مجدداً به پایتختی برگزیده شد و بر اساس سبک نوین شهرسازی (سبک صفوی) با احداث چهارباغ،‌میدان نقش جهان و مجموعه ای از کاخ ها و باغات و ابنیه تاریخی به یکی از زیباترین شهرهای جهان تبدیل شد. تا حمله افاغنه، آرامش و آسایش خاصی در این شهر حکم فرما بود. در دوران زندیه و قاجاریه، انتقال پایتخت از اصفهان به شیراز و تهران و بی توجهی شاهان قاجار به عمران و آبادی اصفهان ،‌مجدداً از اعتبار و ارزش آن کاسته است. متاسفانه در دوران حکومت قاجار، اغلب باغات و ابنیه تاریخی به ویرانی گرایید و سیر نزولی شهر اصفهان در کلیه عرصه های کالبدی، اقتصادی و اجتماعی آغاز شد.

با شروع حکومت پهلوی و با حاکمیت یافتن دیدگاه های نوگرایانه و بی توجهی به ارزش های بافت و بناهای کهن، با احداث خیابان های جدید،‌بافت کهن قطعه قطعه شد. با تصویب طرح های جامع و ارگانیک، گسترش پیوسته شهر به ویژه در سمت شمال و شمال غربی پیشنهاد شد. در طرح تفصیلی ارگانیک، طرح تجدید نظر در طرح جامع اصفهان و طرح تفصیلی آن دیدگاه های طرح های جامعه قبلی در بافت کهن تا حدودی تعدیل شد و در طرح های اخیر الذکر، گسترش ناپیوسته شهر، به ویژه در جانب جنوب که محور تاریخی گسترش اصفهان بوده، تقویت گردیده و احیاء استخوان بندی تاریخی اصفهان مورد توجه قرار گرفت. در دوران اخیر با افزایش قیمت زمین و مسکن و هجوم گسترده برای سکونت و فعالیتهای تجاری، دفتری و خدماتی، حوزه جنوب زاینده رود به یکی از پررونق ترین حوزه های شهری اصفهان تبدیل شد و متحمل دگرگونی های اساسی کالبدی، فضایی گردید.(هنرفر، 1350)

مشخصات جغرافیایی شهر اصفهان

شهر اصفهان با طول جغرافیایی 51 درجه و 39 دقیقه و 40 ثانیه شرقی و عرض جغرافیایی 32 درجه و 38 دقیقه و 30 ثانیه شمالی در مرکز کشور قرار دارد.

مهمترین رودخانه ای که در مرکز فلات ایران جاری است ، زاینده رود نام دارد که از ارتفاعات زرد کوه بختیاری (کوهرنگ) سرچشمه گرفته و پس از طی مسافتی در حدود 360 کیلومتر از غرب به شرق، منطقه اصفهان را آبیاری می کند و در 140 کیلومتری مشرق اصفهان در باتلاق گاوخونی فرو می رود. اصفهان در مرکز فلات ایران واقع شده و منطقه است نسبتاض کوهستانی ،‌ارتفاع متوسط آن از سطح دریا 1500 متر و کوه های آن از شمال غربی به جنوب شرقی امتداد دارد. ارتفاع کوه صفه در جنوب شرق اصفهان به 2232 متر می رسد. کوه معروف به کرکس به ارتفاع 3350 متر به خط مستقیم در 50 کیلومتری شمال اصفهان واقع شده که اغلب پوشیده از برق است (سفقی، 1373)

وضعیت اقتصادی

از دقیم الایام اقتصاد اصفهان بر کشاورزی استقرار بوده است. وجود آبهای زیر زمینی فراوان و زمین های حاصلخیز باعث شده شهر اصفهان از مهمترین نواحی کشاورزی کشور ما به حساب آید. اگرچه استقرار  اصفهان در مرکز ایران میزان بارندگی در این شهر را کم کرده است. اما مردم اصفهان، از دیرباز با ایجاد نهرهای متعدد آب رودخانه زاینده رود را به گوشه و کنار شهر برده اند تا به این وسیله زمین های بیشتری زیر کشت برود. مهمترین محصولات کشاورزی اصفهان چغندر قند، پنبه ، غلات، گندم، جو، برنج، سبزیجات و میوه جات است. وجود کارخانه های قندسازی در اصفهان و اطراف باعث شده تا زارعین به کش چغندر قند تشویق شوند و زمین های بیشتری را به کشت این محصول اختصاص دهند. کارخانه های ریسندگی و بافندگی نیز موقعیت کشت پنبه را در اصفهان مطلوب کرده است و کشاورزان به کاشت آن علاقه بیشتری نشان می دهند. اوضاع اقلیمی اصفهان دامپروری را با روش های مختلف رونق بخشیده است. صنایع دستی اصفهان هم تاثیر بسزایی در اقتصاد این شهر دارند. وجود رودخانه زاینده رود و تنوع آب و هوا و استقرار این شهر در مرکز ایران سبب شده اند تا کارخاجات صنعتی از اختصاصات شهر تلقی گردند.

نخستین کارخانه نساجی در سال 1300 هجری شمسی در اصفهان دائر شد و پس از آن نیز کارخانه های مهمی از جمله کارخانه وطن، ریسباف،‌صنایع پشم، پشمباف،‌زاینده رود، شهرضا و نختاب ایجاد شدند و شروع به کار کردند. وجود این کارخانجات در جنگ دوم جهانی که راه ورود محصولات کارخانه های خارجی به کشور ما بسته شده بود، بخش بزرگی از نیاز میهن ما را از نظر تهیه پارچه های پنبه ای و پشمی برطرف ساختند. صنایع کارخانه ای همچون کارخانه ذوب آه ن و وفولاد مبارکه و صنایع خوراکی مانند، کارخانه قند، اصفهان و قند نقش جهان و شیر پاستوریزه و پالایشگاه اصفهان و صنایع ماشینی مانند کارخانه سیمان و پلی اکریل و صنایع نظامی و فرآورده های پلاستیکی و برخی کارخانه های آرد سازی و کنسروسازی و کمپوت سازی و شیرینی و نوشابه های غیر الکلی و صنایع پتروشیمی در اقتصاد شهر اصفهان تاثیر بسزایی دارند.

وجود آثار بازمانده از دوران های مختلف مخصوصاً صفویه در اصفهان و شهرتی که این شهر به عنوان گنیجنه معماری و هنر جهان دارد، یکی دیگر از توانایی های اقتصادی اصفهان است. علاوه بر آثار باستانی و بناهای تاریخی بیشماری که هر روز صدها گردشگر را به سوی خود جلب می کنند جاذبه های طبیعی شهر همچون کرانه های زیبای زاینده رود و نواحی با صفائی که در مسیر طولانی رودخانه ایجاد شده اند به همراه چشم اندازهای طبیعی ساز و متنوع توان اقتصادی شهر را افزایش داده و در جلب و جذب گردشگر تاثیر بسزایی دارند. از نظر معدن نیز اصفهان دارای معادنی است که بخشی از آنها فعال بوده و مورد بهره برداری قرار گرفته اند. مهمترین آنها عباتند از :طلا، سرب، روی، مس، منگنز، نمک، زغال سنگ و ... اصفهان با بیشتر شهرهای ایران داد و ستد بازرگانی دارد و بازرگانان اصفهان با تجار سایر شهرها و برخی کشورهای خارجی مناسبات تجاری دارند.

جایگاه جغرافیایی شهر از لحاظ کشاورزی و صنعت و اهمیت آن از جهت پیوند با سایر شهرها و استان های کشور و استقرار آن در میان چند استان مهم و بزرگ نقش ارتباطی آن را کاملا مشخص می سازد. بنابراین اصفهان با راه های شوسه و راه آهن با بیشتر استان ها مربوط میباشد . فرودگاه بین المللی اصفهان که در شمال شرقی شهر ساخته شده و یکی از فرودگاههای بزرگ و مهم کشور ما محسوب می شود نیز یکی دیگر از راههای ارتباطی اصفهان با داخل و خارج ایران است (آمار نامه سرشماری عمومی نفوس و مسکن، نتایج تفصیلی، استان اصفهان، مرکز آمار سازمان برنامه بودجه ایران، 1375 : 58)

وضعیت اقلیمی

در فلات مرکزی ایران با توجه به پراکندگی عوارض جغرافیایی، دو منطقه متمایز آب و هوایی بیابانی و نیمه بیابانی قابل تشخیص است. شهر اصفهان در منطقه نیمه بیابانی قرار گرفته است. منطقه ای که شهر اصفهان بر روی آن قرار دارد. در ناحیه شرقی سلسله جبال زاگرس واقع است و از یک جلگه رسوبی که به دشت نسبتا وسیعی ختم می شود تشکیل شده است. جلگه مزبور که از حاصلخیزترین جلگه های ایران است در نتیجه فعالیت رسوب گذاری رودخانه زاینده رود به وجود آمده است. از نظر اقلیمی و شرایط آب و هوایی شهر اصفهان جز اقلیم گرم و خشک فلات مرکزی محسوب می شود از این رو تقریبا در 9 ماه از سال ،‌روزهای آفتابی بوده و ما بقی روزها (فصل زمستان) بارندگی می باشد. توجه به خشکی هوا در منطقه اصفهان که به دلیل تابش مستقیم اشعه آفتاب و افزایش آن در نتیجه انعکاس از سطوح باز زمینی می باشد. همراه با دیگر ویژگی های اقلیمی، از نظر تامین آسایش انسان و در نتیجه طراحی ساختمان اهمیت فراوانی دارد. رطوبت کم و نبودن ابر در آسمان به خشکی هوا افزوده و دامنه نوسانات دما را در شبانه روز افزایش می دهد.

شاخصه های اقلیمی

بارش، تعدا روزهای آفتابی، رطوبت نسبی، تابش، دما و باد شاخصه های تعینی کننده اقلیم می باشد که مجموعاً شرایط اقلیمی یک منطقه را سبب شده و ملاک عمل و تصمیم گیری برای انتخاب راه کاری مناسب اقلیمی برای هر منطقه می باشد. بر اساس آمار ایستگاه هواشناسی سینوپتیک در 10 سال گذشته و معدل بدست آمده از آن نمودارهای ترسیم گشته است که بیشترین و کمترین مقدارها را نشان داده و زمان های بحرانی که نیاز هب کنترل شرایط برای رسیدن به آسایش و کاهش مصرف انرژی نیاز می باشد را نشان می دهد.

نقاله خورشیدی

استفاده از نور خورشید نیز از اصول اقلیمی است که می بایست در طراحی معماری مورد استفاده قرار بگیرد. برای بررسی سایت از لحاظ دسترسی به نور خورشید، می توان از نقاله خورشیدی بهره گرفت. نقاله خورشیدی عرض جغرافیایی مورد نظر، موقعیت خورشید را توسط دو زاویه ارتفاع و جهت مشخص می کند. این نمودار مبنای برای محاسبات روشنایی در محل پنجره ها سایه اندازی و طراحی بازتابنده ها و نیز روشنایی داخلی بر مبنای عناصر جوی را به وجود می آورد.

شاخصه بارش

این شاخص معدل میزان ریزش برف و باران را در طول 10 سال گذشته نشان می دهد. اصفهان یک شهر بسیار کم باران و متعلق به اقلیم گرم و نیمه خشک می باشد. حداکثر بارش در ماه ژانویه (دی ماه) حدود 30 میلی لیتر و حداقل بارش در سه ماه تابستان و صفر می باشد . به طور کلی میزان بارش و نزولات جوی در اصفهان بسیار کم و محدود به نیمه دوم سال می باشد.

شاخصه روزهای آفتابی

طول روزهای آفتابی در اصفهان بسیار بالاو به 400 ساعت در ماه به ویژه در تابستان می رسد. این آمار پتانسیل بالای شهر را برای برخورد از فناوری های خورشیدی نشان می دهد.

شاخصه رطوبت نسبی

بررسی ماهانه رطوبت نسبی نشان می دهد که در تیر و مردادماه به کمترین حد خود معدال 15٪ و در آذر و دی با 75٪ به بیشترین حد خود می رسد . مشخصه کلی رطوبت نسبی در اصفهان این است که رطوبت نسبی پایین و نوسانات آن در طول سال کم است.

شاخصه تابش

این نمودار میزان تابش نور خورشید را در یک معدل 10 ساله در شهر اصفهان نشان می دهد . نمودار به صورت تقریبا خطی است و از نوسانات بسیار کمی برخوردا می باشد. نتایج حاصل از این نمودار گویای این مطلب است که کلا در طول سال میزان تابش آٰفتاب بالا بوده و سبب جذب بالای این گرما از کالبد بنا می گردد. این مسئله نیازمند به کارگیری تمهیدات خاص می باشد از جمله استفاده از رنگ های روشن در نما و یا مصالح با ظرفیت حرارتی بالا به منظور به تاخیر انداختن انتقال گرما به داخل بنا.