تحقیق مقاله معماری پایدار

ارزش های  زیبا شناختی و محیط ساخته شده

واژۀ  زیبایی شناسی را در سال 1750   ا لکساندر بلوم  گارتن  برای بیان  مفهوم سلیقه در هنر های زیبا ابداع کرد . اگر چه این واژه به مفاهیم مربوط به  ادراک ربط دارد ، بلوم گارتن از آن  در ادراک زیبایی شعر ، نقاشی  و مجسمه   سازی استفاده کرد . امروزه این  وا ژه هم  در بحث هایی محتوایی و هم در جنبه هایی رویه ای  چون ساختمان و طراحی اثاث ، وسایل خانه و غیره به کار می رود.

از  قرن ها  پیش  به  موازات پر داختن  به  زیبایی شنا سی در    مباحث  فلاسفه ، هنر مندان و معماران ، جستجو برای تدوین علم اثباتی زیبا یی شناسی نیز جریان داشته  است  . طی صد سال  گذشته ، رشتۀ  زیبایی شناسی  تجربی رشد  زیادی کرده  است .  در این سالها  در مورد  زیبا یی شناسی  نوشته هایی  از  فلا سفه ، روانشناسان  و هنر مندان و حتی افراد  حرفه ای که با طراحی  محیط  سر  و  کار دارند به  جای مانده است  .  هدف این افراد درک مو جبات  لذت و چرایی آن بوده است. این جستجو مسیر های مختلفی را طی کرده است .

درک  کامل مفهوم  زیبا شناسی  مشکل  است ، ولی  فهم ا ولیه عوا مل موثر در ادراک خوش آیند بودن محیط امکان پذیر است . نقش این عوامل پیچیده تر از (( سو د مند ی ))  یا  (( نتایج  ابزاری )) فهم محیط است .  نقش فیلسوفان  نظری  و زیبایی شناسان تجربی در فصل هفدهم کتاب مورد بحث قرار گرفته است . بحث  این فصل  این است  که تقسیم بندی  جورج  سانتایانا   از  زیبایی  شناسی تحت عنوان زیبایی شناسی حسی ، فرمی و نما دین هنوز معتبر است .

در  مورد زیبایی شناسی حسی دانش کمی  وجود دارد . تحلیل ها ی موجود  به شدت ذهنی و درو نی اند . تنها کسانی که به این موضوع علاقه  نشان می د هند طراحان محیط  یا رفتار  شناسان  هستند . طراحی محیط به طور  سنتی  با  زیبایی شناسی فرمی و نمادین سر و کار داشته است ، به  همین دلیل به آن دو  مورد  در این کتاب بیشتر پر داخته شده است . این تو جه ،  به معنای این نیست که اهمیت زیبایی شناسی حسی کمتر است ، بلکه تنها نشان  دهنده عدم  وجود دانش کافی در مورد آن می باشد .

موضوع  زیبایی شناسی  فرمی ارزشهای اشکال  و سازه های  محیط  است .  این توجه به فرم اشکال ،نوعی تجمل گرایی ادراکی است . این که احساس لذت از درک بعضی از الگوها ،تناسبات  و اشکال  مبنای زیست  شناختی دارد  یا نه ، از مباحث زیبایی شناختی فرمی است . اگر این درک به جای مبنی زیست شناختی ،بر  اساس منطق فکری خود آگاه و آزمون های الگو های محیط به دست آید ، قرار دادن  نیاز های  شناختی در  بالا ترین  سطح  مدل  سلسله  مراتب  نیاز ها ی انسانی مازلو ، منطقی است .

در قرن  بیستم میلادی مبانی اثباتی  زیبایی شنا سی فرمی  پیشرفت  زیادی  داشته ولی به رو شنی  تد وین نشده است . اساس  این پیشرفت  نظریه گشتالت ادراک بوده است . نظریه های جدیدتر ادراک ،از یک سو با نظریه گشتالت در  چالش بو ده اند و از سوی دیگر به غنای بیشتر آن کمک کرده اند .

زیبایی شناسی نمادین با معانی داعی کننده و لذت بخش محیط سر و کار دارد . این  موضوع  در سالهای  اخیر مورد  توجه  رفتار شناسان  قرار گرفته  است . در اعتبار تحقیقات انجام شده در این حوزه ابهاماتی وجود دارد . با این حال معرفی ز مینه های  اصلی  پژوهش  و  تبیین نقش  آنها در تدوین نظریه  طراحی  محیط امکان پذیر است .

بعضی  از پژوهشگران معتقدند  که ، بر خلاف  طراحان حرفه ای  که  به زیبایی شناسی  فرمی  توجه بیشتری  دارند ،  مردم محیط را به  خاطر نماد ها   و  قابلیت تأمین فعالیت ها تحسین  می کنند  . بعضی از زیبایی شناسان در ضرورت مبحثی تحت  عنوان زیبایی  شناسی فرمی تردید  دارند  . در  این  مورد ،  ممکن   است طراحان ،  زبانی را  ابداع کرده باشند که  فقط طراحان دیگر و متخصصی آن را  درک  کنند .  زیبایی  شناسی نمادین با  لذتی که  از  پیشینه  ذهنی  مردمی و  یا ذهنیتی که  از  پیکره بندی  و  ویژگیهای  محیط  ساخته شده ایجاد می شود  سر و کار دارد .

نظریه زیبایی شناسی

طراحان  داخلی ، معماران محیط  و منظر و طراحان شهری  در طول  زمان  زمینه تجربیات  زیبا شناختی را برای دیگران فراهم می آورند . یکی از مواردی که در طراحی  امروز  نیاز به  موضع گیری  دارد ،   این است  که  این  (( دیگران ))   چه کسانی  باید با شند . هم طراحان حرفه ای و هم افراد غیر حرفه ای معتقدند که ، طرا حان  برای کسب جایگاه  و موقعیت  مناسب  در میان همکارا نشان  طراحی می کنند . باید به این نکته توجه داشت که علاوه بر حفظ این جایگاه حرفه ای ، هدف دیگر طراحی آفرینش اثر زیبا یا خشایند است . این که چه چیز در محیط های ساخته شده و طبیعی زیبا  به نظر می رسد همیشه  بحث بر انگیز بوده است ، ولی نه به شکلی که راسکین بیان کرده است :

این وظیفه زیبایی شناسی است که به شما نشان می دهد ( اگر قبلاً نمی دانستید ) که مزه  و  رنگ  یک   هلو  زیبا  و   دل پذیر  است ؛  و  ثابت کند(  اگر  اثبات  پذیر  باشد  و   شما کنجکاوی  دا نستن آن  را  داشته  باشید)  که چرا این گونه است .

با این حال هنوز این تعریف از تعاریف  خوب زیبایی  شناسی باقی مانده  است . یکی از انگیزه های  مطا لعه زیبایی شناسی نسبی   بودن  ترجیحات و سلیقه های انسان  است .  همان گونه که مزه و رنگ  هلو مورد علاقه همه  نیست ، در مورد بناهای ساخته شده  نیز  سلیقه های متفاوتی وجود دارد.

موضوع  علم زیبایی شناسی تشخیص و درک عواملی است که  در ادراک یک شیء  یا  یک  فر آیند تجربی زیبا یا حد اقل  خوش آ یند  نقش دارند  و  درک توانایی انسان  برای ابداع  جلوه هایی است که از نظر زیبایی شناسی  خو شا یند به حساب می آیند . برای  مطالعه زیبایی  شناسی دو  رو یکرد کلی وجود دارد : موضوع  رویکرد  ا ول مطا لعه  فر آیند ها ی  اد راک ، شناخت  و شکل  گیری نگرش  ؛  و موضوع  رویکرد دوم مطا لعه  فلسفه زیبا یی شناسی و فر آیند  های مربوط به  خلاقیت است . رویکرد  اول  شخصیت و  ویژگی روان شناختی دارد و رو یکرد دوم متا فیزیکی و روانکاوانه است . رویکرد اول در حوزه نظریه های ا ثباتی و رویکرد دوم  در محدوده نظریه های هنجا ری  و ارزشی طراحان و هنر مندان  قرار می گیرد . در جوا مع  غربی ، از  زمان  رنسانس ،  پژ و هشگرا ن   و نویسندگان  زیادی بین عناصر  هنری  و  غیر هنر ی  محیط ، یعنی بین معماری و ساختمان ،  تمایز  قائل  شده اند . در مطالعۀ اشیاء و آثار هنری ،  انسان مشا هده گر و متفکر است ، در حالی که در مطالعۀ کلیت  محیط ، فرد مطالعه کننده  جز ئی از زندگی  روز مرۀ محیط کالبدی  است .  مردم سازه  ساختمانها ،  مناظر   و ننقاشی ها را مشاهده و تحلیل می کنند .  این ویژگی  مشاهده و  تحلیل  در تمام اشخاص  وجود  ندارد .  چنین عمومیتی در فر هنگهای  غربی نیز نه در قبل و نه در حال  حاضر وجود نداشته است . در جوامع دیگر نیز تولید آثار هنری همواره وجود داشته ،  ولی در اینکه چه آثار و دست ساخته هایی  هنر به  حساب آیند ، اختلاف نظر وجود دارد .

از یک سو گوستاو  فخنر مطالعۀ روان شناختی  زیبایی شناسی را  در سال  1876 آغا ز کرد ،  و از سوی  دیگر افرا دی چون را سکین  معتقد بودند که ارزشهای زیبایی شناسی  نمی تواند مو ضوع  مطالعه علمی باشد . در گذشته هر دو نگرش به دلیل محدود بودن  تحقیقات زیبایی شناسی  تا حدودی معتبر بوده است . اگر چه تحقیقات انجام  شده در قرن گذشته میلادی ماهیت زیبایی شناسی محیط  را تبیین  نکرده ، ولی  زمینۀ مناسبی  را  برای توسعۀ  نظریۀ  طرا حی  محیط  فراهم آورده است .

در  مطالعۀ  روان شناختی زیبایی شناسی ،  به  جای مطالعه از کل به جزء رسیدن از  مشاهده به تعمیم ، هدف مطالعه است .  در عین  حال  شاخه ای  از فلسفه  و رو ا ن شناسی که تحت عنوا ن  زیبایی شنا سی نظری  شناخته  می شو د ،  هنوز  می تواند مبانی مفیدی را برای مطالعۀ محیط ساخته شده فراهم آورد.

زیبایی شناسی نظری

زیبایی شناسی نظری ،  مانند  تحقیقات روان شناختی اولیه ،  بر تحلیل  درونی  و باور های  شخصی از مفهوم  زیبایی و خوشایند  بودن محیط استوار است . چنین تحلیل هایی تحت  عنوان هر منو تیک ، پد ید ار شناسی ،  وجودی و سیاسی که همگی  فلسفی اند ، انجام  شده اند . اغلب این مطا لعات با رویکرد های علمی و شبه  علمی روا نکاوی  و روان شناسی  قابل مقا یسه اند . هر منو تیک  محیط  را به  عنوان  یک  متن تفسیر  می کند .  پدیدار شناسی  معانی زیا دی  دارد  ؛  د ر مطالعۀ زیبایی شناسی  به  بینش شهودی در شناخت  متقابل  فرد  و  محیط  گفته می شود .  رویکرد  وجودی  به  عمل خلاق و محصول  هنری   به  وجود  آمده می پردازد.  رویکرد  سیاسی  ،به   ویژه  مارکسیزم  ،  هنر را   محصول  و  جلوۀ  ستیز طبقاتی   و  رویکرد روانکاوانه هنر را  موجب  پالایش روان می داند .  هر کدا م ا ز این رویکرد ها  به سهم  خود به  شناخت  هنر کمک  می کند ،  ولی  به تجربۀ مردم  در محیط توجه  ندارند .  تنها گروهی  از پژو هشگران  که  مدل های  ماهیت تجربۀ زیبا شناختی  را بر مبنای  نظریه های  روان شناختی  و تحلیل درو نی تد وین کرده اند ،  به تحول نظریۀ طراحی محیط کمک کرده اند . این مد ل ها  که  چار چوب مفیدی  را  برای  نقد  معماری فراهم  می آورند ،  قابل  آزمون نیز هستند.

استفن پپر در این مورد چهار مکتب ماشینی گرا ، زمینه گرا ،ارگانیزم گرا و فرم گرا  را  معرفی   کرده است . نظریه های  جرج  سانتا یانا  ، جان دوی   ،  برنارد بو سانکو ئت و رود لف آرنهایم  مثالهایی از مکاتب  فوق  هستند .  سه نفر  اول عقاید  خود را بر اساس مکاتب تجربه گرای  نظریۀ   ادراک  تد وین کرده اند ، در حا لی  که آرنهایم  روان شناسی  گشتا لتی  است .  مفاهیم  جدید تر  زیبایی شناسی  بیشتر  بر مبنای  کار  روان شناسان گشتالت  تد وین  شد ه است .

رویکرد ماشینی  گرای  نظریۀ‌ زیبا یی  شناسی ،  محصول  هنری را برانگیزانندۀ حوا س انسان و تصو یر ذهنی   و تدا عی حا صل از آن  می داند . سانتایانا ما نند  بسیاری  از روان  شناسان  بعدی ، به لذت  بخش بودن  بعضی از حس ها معتقد بوده است . به نظر سانتایانا ،  محیط زیبا  محیطی است که به نظاره گر آن   لذت می بخشد .  این نظر((  بار ارزشی مثبت )) دارد  و به معنای آن است که ارزش در ذات شی ء  یا رویداد است و بخشی از ساختار  آن محسوب  می شود .  بسیاری از عقاید  سانتایانا  بیا نگر حاکمیت  و نفوذ نظریه های  روان  شناختی  در شروع قرن بیستم میلادی است .

ارزش های حسی  حاصل حس ها ی  لذت  بخشی  چون  لمس ،  بویش،  مزه  ، شنیدن و دیدن هستند . سانتایانا با موضعی تجربه گرا ، معتقد بود که لذت حسی در عین اینکه  بخشی از  زیبایی  است ، انگا ره های تداعی کنندۀ  آن  جزئی  از ماهیت  اشیاء است . تجربۀ  حس های  پایین تر ( لامسه ، بو یایی و چشایی ) ، به اندازۀ  تجربۀ  حس های  بالاتر (  بینایی و شنوایی ) ،  مقاصد  شناختی  انسان  را تأ مین نمی کنند . بنا بر این حس های بینایی و شنوایی در شناخت ارزشهای زیبا شناختی اهمیت بیشتری دارند .

ارزشهای فرمی از نظم  مواد حسی  به وجود می آیند ،  اساس این  موضع گیری نیز  نظریۀ تجربه گرای  ادراک است . موضوع ارزشهای فرمی لذت بخش بودن ساختار یا  ا لگوهای محصول یا  فر آیند  هنری مو رد  نظر ا ست (  سانتایانا   به  مو سیقی نیز علاقه مند بود) .  شناخت نظام موجود  در الگوها  ،  از نکات مورد نظر بحث  ادراک  است .  بعضی از  این مباحث  به طور مستقیم  به تنا سبات  و اصول نظم  دهنده  به ا لگو ها  می پردا زد . یکی  از  این  بحث ها را  سا نتا یا نا (( سازمان معین)) نامیده است .  در این بحث فرم کار کردی ابزاری  دارد ، دراین مورد سانتایانا اینگونه اظهار نظر کرده است :

((  هر سا ز مان  ...  با  تقا ضا های  عملی شکل  می گیر د .  بعضی از  فرم  ها ی ساختمانی  را استفادۀ آن تعیین می کند ، ویژگیهای مکانیکی مصالح ، ضرورت سر پناه ،  دسترسی  به نو ر ، ا قتصادی  بودن و آسایش  از  عوامل  دیکته  کنندۀ ترکیب ساختمان هستند)) .

ساز مان  معین همان مفهوم  ((  فرم از عملکرد  تبعیت می کند)) سو لیوان است . سو لیوان از معاصرین سانتایانا بود .

ارزشهای بیانی یا تداعی کننده از تصاویر ذهنی ایجاد شده با ارزشهای حسی نشأت می گیرند . وی فر آیند تداعی را فعالیتی بی واسطه می دانست . هم روانشناسان و هم منتقدین طراحی هنوز در توضیح این فر آیند مشکل دارند . بر اساس این نظر ، تداعی به طور مستقیم به ضمیر نا خود آ گاه وارد می شود و حس را فر آ یند های دیگر اندام های بدن انسان تولید می نما یند . سانتایانا سه گونۀ ارزشهای بیانی یا تداعی کننده را تحت عنوان تداعی زیبا شناختی ، عملی و منفی نام برده است ارزش زیبا شناختی ، عملی و منفی نام برده است . ارزش زیبا شناختی ، دریافت تداعی زیبایی شی ء یا اثر توسط مشا هده گر است . ارزش عملی ، بیان سود مندی یک شی ء یا اثر است . این ارزش نه تنها از کارکرد شی ء بلکه از بیان کار کرد آن حاصل می شود . ارزش منفی از شکوه شدن ، وضعیت غیر منتظره ، تر سیدن یا تجربیات نا خوشایند دیگر به وجود می آید . بیشتر نظریه ها به رو شنی یا به طور ضمنی ، ماهیت تجر بۀ زیبا شناختی را شامل ارزشهای حسی ، فرمی و تداعی کننده می دانند . نویسندگان مختلف بر جنبه های متفاوتی از این ویژگیها تأ کید کرده اند . جنبه های فرمی و نمادین بیشتر مورد نظر نویسندگانی بوده است که با زیبایی شناسی محیط ساخته شده سر و کار دارند . بعضی از نویسندگان به اثر هنری و بعضی دیگر به زندگی روز مره توجه بیشتری کرده اند .

جان دوی اعتقادی به جدایی تجربۀ زیبا شناختی از زندگی روز مره نداشته است . تجربۀ زیبا شناختی مورد نظر او اگر چه ممکن است با مو ضوع ها و فعالیت های ویژه ای مرتبط باشد ، ولی از زندگی روز مره مردم ناشی می شود . بر خلاف سانتایانا ، دوی ارزش حسی را بنیادین نمی داند ، بلکه معتقد است که این ارزشها اطلاعات و داده هایی را برای درک فرم های محیط فراهم می آورند . دوی وحدت را بالاترین ارزش فرمی دانسته است . وحدت از راههای مختلف از جمله ریتم یا تغییر منظم یک فرم و یا تقارن به دست می آید . وی بر مفهوم ذاتی اشکال و فرم ها نیز تأ کید کرده است . در این مورد نظر او به دید گاه های روان شناسان گشتالت که معاصرین او بودند شباهت دارد . دوی به رابطۀ فضا- زمان در محیط و در نتیجه ویژگی توالی در ادراک توجه خاصی داشته است . در این خصوص او از متقد مین تحقیقات روان شناختی جیمز گیبسون و نوشته های زیبایی شناسی محیط مارتینسن ، تیل ، کالن و هالپرین که همگی بر نقش حرکت در ادراک و در یافت محیط تأ کید داشته اند بوده است .

دوی انگاره هایی چون اوج ، پیش گرفتن ، و ارضای انتظارات را در تبیین تجربیات متوالی و لذت بخش محیط معرفی کرده است .

فلاسفۀ ارگانیزم گرا برای تحلیل محیط از رویکردهای ساز مان یافتۀ کمتری استفاده کرده اند . بو سانکوئت اینگونه نوشته است که نکتۀ اساسی زیبایی شناسی در امتزاج جسم و جان است ، که در آن جان احساس است و جسم بیان آن ، بدون زیادتی در هر طرف . عقاید او به جای رویکردی رفتار شناختی به مطالعۀ زیبایی شناسی ، رویکردی شاعرانه است . فلسفۀ بو سانکوئت باز تاب فلسفۀ دوی است .

مثال رویکرد فرم گرای زیبایی شناسی دیدگاه های آرنهایم است . ولی از نظر تاریخی نظرهای آلبرز ، کاندینسکی ، وکلی ، که همگی بر نقش ارزش بیانی الگوهای فرم در تجربۀ زیبایی شناسی تأ کید دارند معرف این رویکرد است . پیوند نظریۀ گشتالت و فلسفۀ زیبایی شنا سی روشن و آشکار است . ادراک فرم با استفاده از قوانین نیرو های فضایی و فر آیند هم شکلی نظریۀ گشتا لت قابل تو ضیح است . بیان معماری از کارکرد خط ، صفحه و فرم به دست می آید . گفته شده است که ، موضوع حسی و نمایش فرمی آن ویژگی سیما شناختی مستقیمی دارد که مرکز بینایی مغز را تحریک می کند و نیرو های متناظر ،اساس بیان را تنظیم می نمایند . در نهضت معماری جدید (مدرن ) بیان ، علت وجودی هنر به حساب آ مده است .

تمام نظریه های زیبایی شناسی معاصر از فهم فر آیند های ادراکی و شکل گیری نگرش استنتاج و تبیین شده اند . تمام این نظریه ها در تبیین نقش تفاوتهای فردی در نگرش به محیط ضعیف هستند . زیبایی شناسی تجربی توجه جدی به این تفاوتها داشته است . زیبایی شناسی با تأ کید بر تجربیات فردی ، به دنبال دانشی است که ممکن است قابلیت تعمیم به عموم مردم را داشته باشد.

در جامعۀ سنتی ایران ، فضاهای مسکونی که همواره تبلوری از زندگی مردم مسلمان و نشأ ت یافته از اعتقادات و نیاز هاست و تحت تأ ثیر و هماهنگ با شرایط محیطی و اقلیمی ساخته می شد ، اما در زمان حاضر، این فضاها به صورتی نا سازگار با آن شرایط در آمده ، الگوهای کاذب بدون ایجاد ارتباط منطقی با نیاز ها و ارزشهای متعالی جامعه انتشار پیدا کرده اند . معماری ایران که در زمانی به اوج تکامل خود رسیده بود ، در مقطعی از تاریخ به سقوط و اضمحلال گراییده و الگو های مصرفی و مبتذل فعلی جایگزین شده است .