موزه خط و کتابت میرعماد در یکی از بناهای قدیمی مجموعه فرهنگی و تاریخی سعد آباد قرار دارد . بنای موزه احتمالا متعلق به اواخر قرن 13 و اوایل قرن 14 ه.ق است . به دلیل شباهت این بنا با بناهای متعلق به اواخر دوره قاجار شیوه معماری آن شبیه به معماری دوره انتقال است که در اواخر قاجار و اوایل پهلوی شکل گرفت .ساختمان موزه میرعماد در گذشته محل زندگی دو تن از فرزندان محمد رضا پهلوی ( فرحناز وعلیرضا ) بود .فرحناز دختر بزرگ فرح پهلوی و دومین دختر شاه بود که در سن 8 یا 9 سالگی رسیده بود و مانند برادر بزرگ خود نیاز به مکان مستقل داشت .لذا پس از بررسی های لازم کاخ فعلی موزه میرعماد برای او در نظر گرفته شد . این بنا در کنار ساختمان لیلا ( موزه آبکار ) و کاخ ولیعهد ( موزه بهزاد ) قرار دارد و شامل دو طبقه است . طبقه اول با زیر بنایی برابر 196 مترمربع و متراژ اعیانی 310 مترمربع بر روی سکویی به ارتفاع 5/1 متر احداث شده است .
درمورد تاریخ دقیق ساخت بنا و کاربردهاقبل از سکونت فرحناز در آن هیچگونه مدارکی در دست نیست اما تاریخ آن به دوره اوایل رضا خان میرسد . و به دلیل اینکه رضا خان 4 همسر داشته که همه را با هم در یک جا نگهداری میکرده است احتمالا این بنا برای یکی از همسران او ساخته شده باشد . زیرا هم در کنار ساختمانهای دیگر همسران رضا شاه قرار دارد و هم در جوار محل کار رضا شاه ( موزه بهزاد ) قرار گرفته است . این بنا بعد از اقامت رضا شاه برای مدتی متروک باقی ماند و بعدها تبدیل به دفتر مخصوص شد . در زمان فرحناز پهلوی بنای فوق ( طبقه 2 ) مدتی محل اقامت علیرضا فرزند سوم فرح هم بود . بعد از پیروزی انقلاب اسلامی در ایران اموال کاخ فرحناز هم به جای دیگر منتقل شد و در سال 1357 محل استقرار و مطالعه اشیای چرمین بود ( موزه چرم ) . پس از مدت زمانی بنا بصورت بدون استفاده باقی ماند تا در سال 1371-72 در دوران مدیریت آقای شکوهی مدیر کاخ های سعد آباد و نیاوران طرح سامان دهی مجموعه آغاز گردید و باز سازی بنا ی کاخ مورد توجه قرار گرفت . هزینه مورد استفاده در اجرای این طرح شامل تعمیرات و مرمت شیروانی – حفاظ کشی پنجره ها – تعمیرات روکار – نقاشی ساختمان – تاسیسات و... جزو پروژه بود که هرگز بصورت دلخواه انجام نپذیرفت .
ساختمان موزه دارای دو طبقه است و با تلفیقی از معماری سنتی ایران و اروپا ساخته شده است که پس از انقلاب تا مدتها بدون استفاده بود تا زمانی که سیاست های سازمان میراث فرهنگی این بنا را محلی برای نمایش آثار خطی مناسب تشخیص دادند و در نتیجه با تفکیک بخش های مختلف آن تغییراتی در کل ساختمان به وجود آمد و مرمت آن آغاز گردید .
معمار داخلی بنا خانم مهندس فیروزه اطهاری و طراحی خارجی بنا توسط مهندس هومن صدر صورت پذیرفت . با حذف دیوارهای اضافی و تبدیل بنا به یک فضای مناسب موزه ایی ساختمان تبدیل به موزه خط و کتابت گردید و در سال 1376 ه.ق این موزه با نام بزرگترین استاد خوشنویسی قرن 11 ه.ق میرعماد الحسنی سیفی قزوینی افتتاح گردید .
تزئینات بنا:
بنای فوق بیشتر بعنوان یک ساختمان مسکونی و یا کوشک است و از چهار طرف باز میباشد . بنا بصورت آجر و ملات و بدون استفاده از سازه احداث گردیده است . دیوارهای ضخیم وظیفه ایستایی بنا را بعهده دارد و عایق مناسبی در برابر سرما و رطوبت میباشد . نمای خارجی بنا با آجر تزئین شده و اشکال هندسی منظم دارد . نوع تزئینات اجر کاری آن به شیوه ایلخانی است . فرم های تزئینی آجرها شمسه – چلیپا میباشد بام آن بصورت شیروانی از نوع کلاه فرنگی است که ابتدا برنگ قرمز و بعدها به رنگ سبز در آمد . سقف بنا با تیرهای چوبی مستحکم شده است . ورودی بنا راه پله هایی دارد که را ه طبقه دوم موزه از طریق را ه پله های بیرون است . ستونهای بنا از نوع کرنتی و برنگ سفید و از جنس سنگ ساخته شده و کلیه نرده ها با نقوش فرفورژه و اسلیمی ساخته شده است در محوطه بنا آبنما بصورت 4 گوش قرار دارد . (جهت بررسی بیشتر به بایگانی مکتوب موزه میرعماد مراجعه شود.)
بخشهای مختلف موزه میرعماد
در موزه فوق جند بخش زیر موجود است :
1- خطوط قبل از اسلام
2- خطوط اسلامی
3- خطوط تفننی
4- اشیای کاربردی
5- نسخ خطی
ساختمان موزه شامل دو بخش مجزا است که در طبقه اول خطوط قبل از اسلام و بخشی از خطوط اسلامی به نمایش در آمده است .
1- خطوط قبل از اسلام : در طبقه اول نمونه هایی از کتیبه های میخی عیلامی و کتیبه های پهلوی ساسانی و اوستایی نگهداری میشود . کتیبه میخی عیلامی بخط پروتو عیلامی نوشته شده و متعلق به معبد قدیمی چغازنبیل شوش خوزستان است . کتیبه های پهلوی ساسانی مربوط به اردشیر بابکان و بخشی از کتاب کارنامه اردشیر بابکان است و کتیبه اوستائی شرح متنی از اوستا میباشد .
2- خطوط اسلامی : خطوط جامع این طبقه شامل اقلام شش گانه متعلق به ابن مقله شیرازی است که با خط کوفی شروع میشود و با خط محقق پایان مییابد . خطوط کوفی و ثلث و نسخ و توقیع و رقاع و ریحان بصورت قطعات متعلق به دوره های اسلامی در تالار طبقه اول به نمایش در آمده است . قطعات کوفی اولین خطوط به نمایش در آمده بعد از خطوط قبل از اسلام است که بر پوست آهو نوشته شده است و بخش های از قرآن مجید میباشد .
خطوط کوفی این تالار بصورت کوفی ساده و بنایی و تزئینی است که نوع ساده ان به شیو
ابو الاسود دوئلی نوشته شده و متعلق به قرون 3و4 ه.ق است . خط کوفی بنایی بصورت کتیبه ساخته شده و با نقوش هندسی ( الله – محمد – علی ) تزئین یافته است .
از ارزنده ترین خطوط کوفی این تالار خط کوفی ایرانی روی پوست است که یکی از انواع تقسیم بندی های خط کوفی را نشان میدهد .
خط ثلث بصورت مفردات نویسی و مشق خط و قطعه نویسی به نمایش در آمده و شامل خطوط منحصر بفردی از ثلث نویس معروف قرن 7 ه.ق یاقوت مستعصمی است که از پیروان خطوط سته ابن مقله میباشد .
خط نسخ این بخش از تالار های این طبقه از موزه قر ار دارد که بصورت خطوط جامع و قطعات مختلف رنگین نویسی است و شامل برگزیده ترین آثار نسخ نویسان دوره های مختلف اسلامی ایران است و ارزنده ترین آن آثاری مانند زیر میباشد : احمد نیریزی – محمد ابراهیم قمی – احمد شاملو – وصال شیرازی – علی عسکر ارسنجانی و.... به لحاظ معرفی بیشتر تقسیم بندی انواع خطوط و اقلام یعنی خط نسخ نیریزی از خط ترکستانی و ترکی و تعلیق و شرقی از هم تفکیک شده اند .
توقیع و رقاع – محقق و ریحان از خطوط انشعابی خط کوفی وثلث هستند که در طبقه اول موزه به نمایش در آمده اند . توقیع و رقاع شامل قطعات خوشنویسی دوره های اسلامی است و بیشتر از رقعه هایی از قرآن مجید – حرز – عقد نامه – فرمان ها بدست آمده اند و با خط توقیع و رقاع به نمایش در آمده اند .
در طبقه اول موزه میرعماد آثار خطوط کوفی ایرانی و تزئینی و ابتدایی – خطوط نسخ احمد نیریزی و استادش و خط احمد شامل و خاندان وصال و یاقوت مستعصمی و دیگر خوشنویسان قرون 7 الی 13 ه.ق نگهداری میشود این خطوط شامل خطهای کوفی – نسخ – توقیع – رقاع – محقق – ریحان میباشد .
در طبقه دوم موزه میرعماد خطوط تعلیق – نستعلیق و شکسته نستعلیق قرون 9 الی 13 ه.ق قرار دارد . بخشی از این طبقه منحصر به آثار میرعماد الحسنی است که شامل قطعات خط و مرقع او است . خطوط میرعماد شامل قطعات نستعلیق چلیپایی و سیاه مشق است که بین سالهای 994 الی 1019 ه.ق نگارش شده است . مرقع میرعماد با دو بخش مفردات نویسی ومتن مناجات بخط نستعلیق و با امضای میرعلی تبریزی و میرعماد الحسنی است .
خطوط تعلیق این طبقه از موزه با امضای خواجه اختیار منشی گنابادیو خواجه تاج سلمانی است که متعلق به قرن 10 ه.ق میباشد .