مقدمه
در جامعه ای که سخت تلاش می کند تونل توسعه و رشد را به انتها برساند، همبستگی و اراده مدیریتی می باید حرف اول را بزند. سلامت و آسایش مردم آنجا که همیاری و هم اندیشی مسئولان اتفاق نمی افتد، بدیهی است با مخاطراتی مواجه باشد، مشکل امروز بهداشت و درمان و پیشگیری، تک گویی و کم لطفی های برخی دستگاه هاست، در حالی که مسئله عمدتاً از همین عدم همکاری ها، لاینحل باقی می ماند.
هدف نظام کشور توسعه و تعمیق تندرستی و رفاه عمومی است. به یقین این امر هنگامی جامه عمل پوشانده می شود که وفاق، شکل مفید و تاثیرگذار یابد....
زندگی، مجموعه ای است همچون خورشید و ابر؛ درخشان و مه آلود.... که سلامت و بیماری، پیروزی و شکست، رفاه و سختی، شادی و اندوه، آشتی و قهر و... خواهی نخواهی اجزای آن هستند. این اجزا وقتی در همسایگی هم باشند - که هستند - مفاهیم ذاتی حیات انسانی را دربرمی تابانند. با این نگاه حقیقی، تندرستی آدم ها در تمامی عرصه ها و عصر و دوران تنها هنگامی معنا و تعریف داشته و خواهد داشت که دردمندی انسان - به لحاظ وقایع طبیعی و یا غیرآن - هم پذیرفته شود. اما، در برابر این واقعیت نیز باید گفته شود که حیات بشری، در هر جامعه به نوعی دلالت می کند به چگونگی الگوی زندگی کردن. ملاک سلامت و رفاه هم بر همین اساس جریان خواهد داشت.
درجوامعی که بهداشت در بافت زندگی شان رعایت نمی شود، مردمانی به دلیل هر نوع محرومیت، ناسالم بودن جسم و درماندگی را جزو رکن زنده بودن شان باور کرده و یا این گونه می پندارند.
اما مردم کشورمان در جغرافیایی زندگی می کنند که استطاعت های زیادی دارد، چه به لحاظ فرهنگ پویا و چه منابع طبیعی، این دولتمردان بوده و هستند که الگوی خوب زندگی کردن عموم در تمامی جهات را با عطف به سرمایه های معنوی و مادی، به استانداردهای حقیقی بیش از گذشته ها نزدیک و نزدیکتر کنند.
«دکتر شیخ الاسلام» می گوید: تامین امنیت افراد - مسکن - اشتغال - محیط زیست - آموزش که متولیان بیشماری در دولت دارد همه بخشی از راه را برای سلامت جسمی - روانی اجتماعی هموار می کنند. در حقیقت هدف نهایی وغایی تمام بخش های مختلف توسعه اقتصادی و اجتماعی، رفاه انسانها است و رفاه مقدمه ضروری سلامت و توسعه است. در یک جامعه رو به رشد تمامی برنامه های نظام درنهایت، سلامت و رفاه انسانها است. قطعا این امر زمانی محقق می یابد که همکاری و هماهنگی مفید و موثری برای دستیابی به اهداف مشترک در راستای سیاست های کلی سلامت داشته باشد.
مساوات و عدالت...
وی ادامه دیدگاه های علمی و کارشناسانه خود را معطوف به جایگاه و تبیین برابری حرمت انسان، همبستگی عمومی و... می کند:
«مساوات و عدالت اجتماعی پیش نیازهای دستیابی به سلامت و رفاه در هر جامعه ای هستند. دموکراسی و احترام به حقوق انسانها ازویژه گی های مساوات وعدالت اجتماعی هستند. وفاق همگانی برای سیاستگذاری در سلامت، اختصاص سرمایه و منابع کافی برای ارگانهای مسئول جهت بررسی انجام خدمات مناسب و نهایتا توانمندسازی جامعه از ضروریات دستیابی به سلامتی و توسعه پایدار در هر کشوری است.
رسانه های ارتباط جمعی و سازمانهای غیردولتی نیز باید برای تحقق سلامت، مشارکت نمایند. همچنین بستر قانونی و حقوقی لازم برای دستیابی به همبستگی اجتماعی وعدالت اجتماعی باید فراهم باشد.
ایجاد یک زنجیره منسجم بین بخشی بین ارگانهای دولتی و غیر دولتی، نمایندگان مردم در مجلس و استفاده از اهرم های آموزشی، مالی و قانونی برای دستیابی به اهداف سلامت ضروری است. همچنین توانمندسازی مردم به گونه ای که افراد مسئولیت تصمیم گیری در زمینه سلامت خود و سایر افراد جامعه را بپذیرند یکی از مهمترین اهداف مورد نظر در برنامه های سلامتی است. پذیرش مسئولیت توسط افراد و گروهها، احترام به آزادیهای فردی و اجتماعی دیگران نیاز به آموزش مستمر و زمینه سازی های فراوان، اعتقاد و عشق دارد. ظرفیت سازی گروههای آسیب پذیر مانند کودکان و نوجوانان، زنان و سالمندان از راهکارهایی است که باید مورد توجه قرار گیرد. توانمندسازی این گروهها به این دلیل که بیشتر در معرض محرومیت های اجتماعی مثل سوءتغذیه، بیکاری، واماندگی از درس و مدرسه، خشونت، مشکلات اخلاقی و جنسی، مسائل و مشکلات روانی و درگیریهای خانوادگی قرار می گیرند باید مورد توجه ویژه قرار گیرد واقع شوند.»
لیکن ارزیابی «دکتر محبوبه حاج عبدالباقی» از موقعیت کنونی امور بهداشتی و امکانات درمانی در شهرها و روستاهای کشور به رغم آنکه می گوید نظر تخصصی در جامعیت عملکرد وضعیت آنها ندارد، لیکن اظهار می دارد که دست اندرکاران مربوطه کارهایی می کنند. لیکن او هم بر این باور است که وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی به تنهایی نمی تواند به اهداف جامع تامین سلامت و بهداشت کشور آنطور که می خواهد برسد. وی می افزاید: عقیده دارم کار می باید به شکل مجموعه ای و با همکاری و همگامی دستگاه های مرتبط دیگر باشد. اما از دید تخصصی خودم می توانم بگویم غذاهای مورد مصرف باید سالم و بهداشتی، گرم و پخته باشند. از سوی دیگر مدیریت بهداشتی و درمانی باید به امور مربوطه خیلی خوب دقت کند. نمی دانم به دلیل کم بودن نیروها است که سیستم نظارتی خوب عمل نمی کند یا علل دیگر. به هر صورت لزوم فرهنگ سازی از طریق اطلاع رسانی و نظارت منتج به امنیت بهداشت و سلامت مردم و لزوم پیشگیری و درمان در پیشبرد هر آنچه تاکنون انجام شده است می توانند کارساز تر باشند.»
اولویت پیشگیری
یک دانشجوی رشته پیراپزشکی که خود را «مصطفی - ش» معرفی می کند، نظرش درباره اوضاع بهداشتی - درمانی این است: با توجه به مساحت زیاد کشور و افزایش جمعیت طی دو سه دهه اخیر، نظرم این است که سیستم درمانی برای پایداری صحت و سلامت قشرهای مختلف مردم کارهای زیاد و مؤثری کرده است لیکن با عنایت به آن دو مولفه (جمعیت و وسعت) می بایست امکانات بخش درمانی را در پاره ای از شهرهای کوچک به ویژه روستاهای دور افتاده گسترش دهند. مثلاً در سیستان و بلوچستان. لیکن در مورد امر پیشگیری عوامل غیربهداشتی و بیماری زا که موضوع پراهمیت تری است، فکر می کنم عقب مانده ایم در حالی که این بخش یک لازمه مؤثرش آگاهی و فرهنگ سازی مردم است اما مشاهده می کنیم حول و اطراف همه مردم فاکتورهای منفی مخل سلامت وجود دارد.» وی اضافه می کند: «در روزنامه ها اخیراً خواندم که بودجه امسال وزارتخانه (بهداشت، درمان و آموزش پزشکی) نسبت به سال پیش چیزی دور و اطراف پنجاه درصد افزوده شده است. خوب است بخش عمده این اعتبار به شکل اصولی صرف بخش پیشگیری شود.»
... نفسم ریپ می زنه!
از داروخانه بیرون می آید مردی است تقریبا میانسال. کیسه پلاستیکی دارو در دست دارد. از «حاجعلی» می پرسم: وضع درمانی و بهداشتی مردم را چطور می بینی؟ تک سرفه ای می کند. خنده کوتاهی و بعد می گوید: نه وزیرم من و نه دکتر. این بار خنده بلند سر می دهد. ادامه می دهد: دور از جون شما مدت هاست قلبم تیر می کشد. نفسم به قول راننده ها ریپ می زنه! رفتم دکتر عکسبرداری کرد. گفت چیزی نیس. یه مشت شربت و قرص نوشت. اما پرسیدین اوضاع و احوال سلامتی در این روزگار چیه. عارضم خدمت شما، مریض احوالی ها عمدتاً اینه که در دود نفس می کشیمو و غذای درست و حسابی نمی خوریم. خیلی ها وسعشون نمی رسه. بیمه هم هستم اما تنها بیمه بودن شرط صحت آدم نیس. اعصاب راحت شرطه. دولت هم باید جلوی گرونی رو بگیره که هر سال طول و عرضشو دولا پهنا می کنه. غذاها هم که مثل سابق نیست. برمی گردد زباله های کنار درخت را نشان می دهد. مات نگاه می کند. ...«بچه های این دور و زمونه هم همه پفکی و بیفتکی شدن... عزت زیاد!...».
ناهماهنگی بین بخشی
«دکتر رضا رضایی طاهری» متخصص کودکان. پاسخ این سوالم: «سلامت جامعه به ویژه کودکان و مادران در شرایط اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی کنونی در گرو چه مولفه هایی است؟» را از آنجا شروع می کند که به زعم وی علی رغم تلاش های فراوان- یکدهه- بعد از پیروزی انقلاب اسلامی در جهت ارتقاء وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی پیشرفت چشمگیری در کمیت و کیفیت تغذیه جامعه حاصل نشده، اشاره دارد به برگزاری کنگره ای در سال .1368
«در آن کنگره که با شعار سازمان جهانی بهداشت (از سلامتی بگو) نیز با حضور مسئولان رده بالای نهادهای مختلف اجرایی مقننه و قضایی انجام شد، بر همکاری و هماهنگی بین بخشی حول محور سلامت تاکید فراوانی شد. متعاقب آن کنگره حرکت های قابل تقدیری آغاز شد ولی متاسفانه به مرور پراکنده کاری بروز کرد تا جایی که نهادهای مذکور گاهی ناخواسته با یکدیگر به تقابل پرداختند و از آنجا که اداره امور قبل از آنکه «برنامه محور» باشد، «مدیر محور» است، با جابه جایی و تغییر مدیران همه چیز به دست فراموشی سپرده شد به گونه ای که در حال حاضر شاهد ناهماهنگی بین بخشی در همه بخش های توسعه هستیم. به عنوان نمونه می توان از آلودگی هوا، صنعت اتومبیل سازی و مدیریت شهری در امر ترافیک و عبور و مرور نام برد. متاسفانه بخش سلامت هم از این مقوله در امان نمانده است و زیرمجموعه سلامت و از جمله تغذیه، کشاورزی، صنایع غذایی، صنعت استاندارد، واردات، بهداشت و درمان و سایر بخش های زیربنایی دچار نابسامانی شده است در حالی که یکی از عوامل مهم مرگ و میر در دنیا، سوءتغذیه است که در رده هایی مثل ایدز، سل و سایر بیماری های عفونی قرار دارد.»
«دکتر رضایی طاهری» از آنجا که مسئولیت هایی در مقام مدیریت بهداری استان و دانشگاه علوم پزشکی و تجربه ستادی در بخش بهداشت در کارنامه علمی- حرفه ای خود داشته است، در ادامه صحبت های خود می گوید: «بنا به تجربیات مدیریتی و علمی- تخصصی ام می توانم بگویم هیچ بخشی از خدمات جامعه نمی بایست و نمی تواند خود را بی نیاز از سایر بخش ها بداند و شاید هیچ بخشی به اندازه بخش سلامت متکی به عملکرد سایر ارگان ها نباشد.»
پیشتر اشاره شد که کشورمان از امکانات بالقوه بالایی برخوردار است. اما اینکه چرا هنوز در بسیاری از زمینه های اجتماعی، بهداشتی و درمانی به استانداردهای قابل قبولی دست نیافته و یا فاصله داریم، بر می گردد به عملکردها.