گیاهان زراعی تراریخته (ترانسژنیک) از جمله محصولات بیوتکنولوژی نوین هستند که پیش‌بینی میشود انقلاب عظیمی در کشاورزی به‌وجود آورند. بنابراین کشورهای مختلفی در جهان نسبت به توسعه کشت این گیاهان اقدام نموده‌‌اند. هدف از این مقاله بررسی وضعیت کشت جهانی گیاهان زراعی تراریخته از سال شروع به توسعه آنها (۱۹۹۶) تا آخرین آمار معتبر منتشر شده (۲۰۰۳) از زوایای مختلف است. امید است که این مطلب مورد توجه مسئولان مختلفی واقع شود که در رابطه با توسعه و یا عدم توسعه این گونه گیاهان تصمیم‌گیری می‌نمایند:
مقدمه
گیاهان زراعی تراریخته، گیاهانی شبیه به همتای طبیعی خود هستند، با این تفاوت که با استفاده از دستکاری ژنتیکی، در یک یا چند صفت ویژه نسبت به نوع طبیعی خود برتری دارند. کشت این گیاهان منافعی را برای تولیدکنندگان (کشاورزان) و مصرف‌کنندگان در بردارد؛ به‌عنوان مثال، علاوه بر اینکه محصول بیشتری عاید تولیدکننده می شود، مواد شیمیایی کمتری (آفت کش یا علف کش) نیز مصرف می شوند. مصرف کننده نیز مواد غذایی ایمن تری را در نتیجه کاهش استفاده از مواد شیمیایی در تولید محصولات کشاورزی، مصرف خواهد کرد. تاکنون محصولات تراریخته در گیاهان مختلفی در جهان تولید شده‌اند که از آن‌جمله می توان موارد زیر را نام برد:
سویا، برنج، ذرت، جو، پنبه، سیب‌زمینی، کلزا، سیب‌زمینی شیرین، گوجه‌فرنگی، کدو، چغندرقند، پاپایا، سیب، انبه، موز، آناناس و نارگیل.
نقش گیاهان زراعی تراریخته در رفع نیاز غذایی بشر
گزارش برنامه جهانی غذا در سال 2003 نشان داد که به تعداد افرادی که در جهان دچار سوء تغذیه هستند، 25میلیون نفر افزوده شده و از 815میلیون نفر به 840میلیون نفر رسیده است. در چنین شرایطی، نیاز به تولید مواد غذایی بیشتر، بیش از پیش احساس میشود و بیوتکنولوژی و به‌خصوص کشت گیاهان زراعی تراریخته می‌تواند از طرق زیر در تأمین غذای میلیون‌ها نفر انسان مؤثر باشد:
- افزایش محصول گیاهان زراعی و در نتیجه تولید غذای بیشتر در جهان؛
- حفظ تنوع زیستی به‌عنوان یک فاکتور مهم در تولید محصول بیشتر؛
- افزایش پایداری محصول در برابر تنش‌های زنده و غیرزنده؛
- ایجاد منافع اقتصادی و اجتماعی برای جوامع مختلف و در نتیجه، کاهش فقر در کشورهای در حال توسعه.
سطح زیر کشت گیاهان زراعی تراریخته در جهان در سال 2003
در سال 2003، 7,67میلیون هکتار (167میلیون ایکر) از اراضی کشاورزی جهان به زیر کشت گیاهان زراعی تراریخته رفت که 3درصد نسبت به سال 2002 بیشتر شد و به حدود 15درصد از کل اراضی زیر کشت دنیا رسید. این آمار و ارقام، 3میلیون هکتار سویای تراریخته‌ای را نیز شامل میشود که برای اولین بار در سال 2003 در کشور برزیل مجوز کشت دریافت کرد. نمودار 1 سطح زیر کشت گیاهان زراعی تراریخته را از سال 1996 تا 2003 نشان می‌دهد.
(تصاویر و نمودار در فایل اصلی موجود است)
نمودار 1. سطح زیر کشت گیاهان زراعی تراریخته را از سال 1996 تا 2003 (میلیون هکتار)
آمارها نشان می‌دهد که از سال 1996 که گیاهان تراریخته برای اولین‌بار در مقیاس وسیع کشت شدند تا سال 2003، سطح زیر کشت این گیاهان در جهان مرتباً در حال افزایش بوده است؛ به‌طوری‌که سطح زیر کشت در سال 2003 تا 40 برابر نسبت به سال 1996، افزایش داشته است و از 7,1میلیون هکتار در سال 1996، به 7,67میلیون هکتار در سال 2003 رسیده است. همچنین، تعداد کشورهای کشت‌کننده این گیاهان در سال 2003 نسبت به سال 1996، به بیش از دو برابر رسیده است.
وضعیت توزیع گیاهان زراعی تراریخته در کشورهای صنعتی و در حال توسعه
سهم کشورهای در حال توسعه از کشت گیاهان زراعی تراریخته در سال 2003 نسبت به سال‌های قبل از آن بیشتر شده است؛ به‌طوری که از 14درصد در سال 1997 به 30درصد در سال 2003 رسیده است (جدول1). یعنی یعنی در سال 2003، تقریباً یک‌سوم (4,20میلیون هکتار) از کل سطح زیر کشت گیاهان زراعی تراریخته در جهان (7,67میلیون هکتار) مربوط به کشورهای در حال توسعه شده است (نمودار 2).
افزایش سهم کشورهای در حال توسعه در این رابطه، تا حدی به کشت سویای تراریخته برای اولین بار در برزیل و همچنین افزایش سطح زیر کشت این گونه گیاهان در چین، آرژانتین، آفریقای جنوبی و هند مربوط است.
نمودار 2. کل سطح زیر کشت گیاهان زراعی تراریخته در کشورهای صنعتی و در حال توسعه (میلیون هکتار)
میزان افزایش سطح زیر کشت گیاهان زراعی تراریخته در سال‌های 2002 تا 2003 در کشورهای در حال توسعه (4,4 میلیون هکتار) و صنعتی (6,4 میلیون هکتار) تقریباً با هم برابر بود (جدول1)؛ اما درصد رشد در کشورهای در حال توسعه (28درصد) بیش از دو برابر کشورهای صنعتی (11درصد) بود.
توزیع گیاهان زراعی تراریخته بر اساس کشور
در سال 2003، شش کشور عمده تولیدکننده محصولات تراریخته (آمریکا، آرژانتین، کانادا، برزیل، چین و آفریقای جنوبی)، 99درصد از سطح زیر کشت گیاهان زراعی تراریخته را به خود اختصاص داده‌اند. جدول 2 سطح زیر کشت گیاهان زراعی تراریخته را در کشورهای مختلف در سال‌های 1996 تا 2003 نشان می‌دهد.
ملاحظه میشود که از این شش کشور پیشرو در زمینه کشت گیاهان زراعی تراریخته، چهار کشور در حال توسعه و دو کشور جزء کشورهای صنعتی هستند (نمودار 3). در این کشورها، آمریکا با 8,42میلیون هکتار (63درصد) سطح زیر کشت، مقام اول را دارد و پس از آن، به‌ترتیب آرژانتین با 9,13میلیون هکتار (21درصد)، کانادا با 4,4میلیون هکتار (6درصد)، برزیل با 3میلیون هکتار (4درصد)، چین با 8,2میلیون هکتار (4درصد) و آفریقای جنوبی با 4,0 میلیون هکتار (1درصد) در رده‌های دوم تا ششم قرار دارند.از این شش کشور، چین و آفریقای جنوبی با نرخ رشد 33درصد، بالاترین نرخ رشد سالانه را به‌خود اختصاص داده‌اند. چین در سال 2003، سطح زیر کشت پنبه Bt خود را تا 8,2میلیون هکتار افزایش داد که این مقدار برابر 58درصد از سطح زیر کشت پنبه این کشور در سال 2003 (8,4میلیون هکتار) است. آفریقای جنوبی نیز در سال 2003، سطح زیر کشت گیاهان زراعی تراریخته خود را که شامل ذرت، سویا و پنبه تراریخته بود، افزایش داد و به 4,0میلیون هکتار رساند که در مورد ذرت سفید، میزان رشد سالانه بیشتر از بقیه محصولات بود؛ به‌طوری‌که سطح زیر کشت این گیاه در این کشور از 6هزار هکتار در سال 2003 به 84هزار هکتار در سال 2003 افزایش یافت.
سطح زیر کشت گیاهان تراریخته در کانادا نیز با یک میلیون هکتار افزایش (26 درصد) در سال 2003 نسبت به سال قبل به 4,4میلیون هکتار رسید. این یک میلیون هکتار افزایش، مربوط به کشت سه گیاه تراریخته کلزا، ذرت و سویا بوده است. در آرژانتین، به‌رغم مشکلات اقتصادی، سطح زیر کشت گیاهان تراریخته در سال 2003، حدود 3درصد رشد داشته است که در مورد ذرت Bt، افزایش میزان سطح زیر کشت بیشتر از سایر محصولات بوده است