تعیین میزان و چگونگی تکالیف درسی دانش آموزان در اوقات فراغت
و ارائه راهکار برای غنی سازی اوقات فراغت دانش آموزان
تکالیف درسی بسیار متنوع هستند و میتوان آنها را به گونهای متفاوت برای دانشآموزان طرح کرد. برخی از معلمان، تکالیف درسی را به گونهای طرح میکنند که یادگیری فراگیرندگان را با لذت توأم میسازد. ولی بعضی دیگر، تکالیف درسی را نوعی فعالیت عادی میپندارند که با انجام آنها، دانشآموزان روی مسائل مهم و نکات اصلی درس، تمرین و تمرکز بیشتری میکنند و هدف از این کار آن است که در آن درس، تسلط بهتری پیدا کنند. متأسفانه انواع اغلب تکالیف درسی که از کوچکترین خلاقیتی بیبهرهاند، فقط((مشغلهای)) هستند که معلمان برای دانشآموزان خود میتراشند و هدف آموزشی خاصی در آنها نهفته نشده است.
دانشآموزان با انجام این تکالیف دلسرد میشوند و لذت و ارزش یادگیری را احساس نمیکنند. حتی به این نتیجه میرسند که معلمانشان نیز به آنها اهمیت نمیدهند و آنطور که باید، درکشان نمیکنند. همین امر، موجب وارد شدن لطمه به مراحل تعلیم و تربیتی آنان میشود. بنابر دلایلی، از دیرباز از تکالیف درسی بهعنوان نقطهای اتکایی در آموزشوپرورش کشورهای جهان از جمله آمریکا نام برده شده است.
یکی از آن دلایل این است که با انجام تکالیف درسی، زمان یادگیری افزایش مییابد و کودکانی که وقت بیشتری را به انجام تکالیف اختصاص میدهند، بهطور متوسط درمدرسه نیز شاگردان بهتری هستند. کارول5، از روانشناسان پیرو بلوم9، در بحث یادگیری کامل، استعداد را چنین تعریف میکند: ((استعداد، مدت زمانی است که برای یادگیری کامل موضوعی لازم است.)) وی استعداد را با طول زمان متناسب میداند و میگوید، اگر بتوانیم شرایطی فراهم آوریم که زمان آموزش برای افرادی که ظاهرا" کماستعداد هستند و در واقع زمان بیشتری را برای یادگیری میطلبند، افزایش یابد، حتی امکان اینکه آنان هم به یادگیری کامل دست یابند، وجود خواهد داشت.
عدهای معتقدند، برای رساندن دانشآموزان به مرز یادگیری کامل، میتوان از تکالیف درسی نیز استفاده کرد. ولی با متفاوت بودن دانشآموزان از لحاظ ویژگیهای فردی که نمیتوان برای همهی آنها تکلیف یکسان و همگنی را ارائه کرد و نیز سایر مشکلات، چه باید کرد؟ معلمان چگونه میتوانند بر مشکلات ناشی از تکالیف درسی و اضطرابی که از طریق انجام تکالیف به شاگردان منتقل میشود، غلبه کنند؟ نظراتی که در این کتاب ارائه میشوند، بر مبنای تحقیقات معتبر آموزشی داخلی و خارجی تدوین شدهاند و اطلاعات ارائه شده از بهترین و مجربترین معلمان نیز، به شکلی کارشناسی شده در کتاب درج شده است. در حین مطالعهی این کتاب، به برخی عقاید آشنای قدیمی نیز برخواهید خورد.
اما ممکن است به نکات و موارد خلاقانهی جدیدی نیز دست یابید که برای روش تدریس معلمان مناسب باشد و به کار شما پدران و مادران نیز بیاید. دانشآموزان، معلمان، والدین و معلمان خصوصی، همگی نقش حیاتی و مهمی را در مراحل انجام تکالیف درسی برعهده دارند. بیایید با پرمحتوا و غنیساختن و هرچه مفیدتر کردن تکالیف درسی برای دانشآموزان و ایجاد شرایط مناسب برای پرورش خلاقیت فراگیرندگان، در رشد بهینهی نسل آینده خود بکوشیم.
تکالیف درسی، دردسری بزرگ برای معلمان
معلمان، همواره از مشکل بودن تکالیف درسی در همهی ابعاد آن سخن گفتهاند. خانم نانسی پائولو، در متن اصلی ((با تکالیف درسی به دانشآموزان خود کمک کنید))، نمونههایی را از دیدگاه‌های چند معلم و چالشهای گروههای معلمی، ذکر کرده است. ما هم در حین مطالعات تطبیقی، به چنین مواردی برخوردیم. چند مورد از این نظرات را میآوریم:
* خانم الینور دیزنبوروک7، آموزگار کلاس ششم ابتدایی در درسهای اجتماعی و قرائت در ایالت ویرجینیا میگوید: ((مشق شب، از بزرگترین مشکلات و دردسرهایی است که بعد از دو دهه تدریس، هنوز با آن روبهرو هستم.))
* خانم مینو طاهری، آموزگار کلاس اول ابتدایی در یکی از مناطق شمالی تهران که کلاسهای پرجنبوجوشی دارد، در اینباره میگوید: ((چون کودکان باهم متفاوتاند و ویژگیهای فردی هر یک و استعداد و علاقهای که به یک درس و یا هنر خاص دارند، گوناگون است، سختترین زمان تدریس من هنگامی است که میخواهم برای این کودکان تکلیف تعیین کنم. به راستی من چگونه باید عمل کنم؟))
* برای بسیاری ازمعلمان، ارائهی تکلیف درسی، منشأ اضطراب و نگرانیهای فراوانی است. در سال 1998 در کلرادو آمریکا، در جلسهی بحث و گفتوگوی معلمان و کارگاههای آموزشی که به همین منظور تشکیل شده بود، شرکتکنندگان دربارهی این سخن گفتند که چهطور میتوان راهحلهایی پیدا کرد تا کیفیت تکالیف درسی را بهبود بخشید. آنان همچنین به دنبال راهی بودند تا با تکالیف درسی، علاوهبر کمک به دانشآموزان در یادگیری مطالب، چنان آن را سرگرم سازند که دیگر مجالی برای بازیهای رایانهای مخرب و فعالیتهای ناسالم دیگر باقی نماند.
* درنیمهی دوم سال 1378، در مناطق داخلی شهر تهران و برخی شهرستانها، دربارهی چگونگی ارائهی تکلیف خلاق نشستهایی ترتیب داده شد و تعدادی از معلمان دورههای ابتدایی و راهنمایی، نمونههایی از تکالیف درسی متنوع و خلاقانهی خود را که با تکالیف عادی و تکراری فرق داشتند، برای حاضران ارائه دادند. این تکالیف در پایانسال 1378، در جلساتی که ((جشنوارهی تکلیف)) نامیده شدند، به نمایش درآمدند. از آن زمان تاکنون، جامعهی آموزشی کشور ما منتظر انتشار این تجربیات مستندسازی شده است و بهطور قطع معلمان میتوانند با دراختیار داشتن این نمونهها، خود به طراحی تجربههایی جدیدتر در زمینهی تکالیف درسی خلاق اقدام کنند.
* در جلساتی که در دههی قبل در چند ایالت و شهر آمریکا برگزار میشدند، تکالیف درسی موضوعاصلی گفتوگوی معلمان بود. درجلسهی معلمان در تگزاس، شرکتکنندگان به مشکلاتی مانند حمایتنشدن ازطرف پدران و مادران در انجام تکالیفدرسی اشاره کردند. در تالار دبیرستانی در کالیفرنیا، دو معلم دربارهی اینکه چگونه میتوان دردانشآموزان انگیزه ایجادکرد و آنان را به انجام و تکمیل تکالیفدرسی تحریککرد، گفتوگو کردند. در نیویورک، در دفتر معلمان، یکی از آموزگاران نقل کرد که سگ دانشآموز کلاس چهارمیاش، تکلیف درسی ریاضی او را پاره_ پاره کرده و جویده است و این، مورد بسیار حادی بود. چرا که پیش از این، تنها در مورد پاره شدن تکالیفدرسی توسط برادران و خواهران کمسنوسالتر دانشآموزان در برخی موارد، توسط پدران و مادران عصبانی و خشمگین، گزارشهایی دریافت شده بود.
* دکتر غلامرضا حسیننژاد، استاد ایرانی و متخصص فناوری آموزشی که در آموزش بسیاری از معلمان در گوشه و کنار کشور نقش داشته است، مهم‌ترین پرسش معلمان، بهویژه شاغلان دورههای ابتدایی و راهنمایی در چند سال گذشته را، ((تکلیف درسی)) میداند. او میگوید: ((در سالهای اخیر، کلاسی نیست که برخی از مباحث آن به گفتوگو دربارهی تکالیف درسی و چگونگی متنوع ساختن آنها منجر نشود. معلمان، به شکل گستردهای خواهان فراگیری روشهای جدید ارائهی تکالیف درسی خلاق هستند و خود نیز تجربههای خوبی در این زمینه دارند.))
* دکتر داوود خالقی، استاد تربیت معلم که سالهای گذشته هدایت دهها کارگاه آموزشی و جلسهی آموزشی معلمان را برعهده داشته، بر این باور است که تغییر در محتوای تکالیف درسی سنتی آغاز شده است و در صورتی که در ارائهی آموزشهای نوین به معلمان قصور نکنیم، به زودی شاهد تنوع در تکالیف درسی و گسترش خلاقیتهای معلمان در این زمینه خواهیم بود.
یکی از مشکلات تکالیف درسی که امروزه تقریبا" همهی معلمان با آن روبهرو هستند، طرح تکالیف پرمحتوا، غنی و مناسب و متنوع است. زمانی موفقیت دانشآموز بهطور رضایتبخش افزایش مییابد که معلمان به شکلی منظم تکلیف درسی طرح کنند و دانشآموزان نیز مسئولانه این تکالیف را انجام دهند. هرقدر تعداد دانشآموزانی که به کلاس بالاتر میروند، افزایش یابد، از نظر علمی نیز سود بیشتری نصیب جامعه خواهد شد. بهطور قطع نقش تکالیف درسی خوب در تربیت مناسب این دانشآموزان بهعنوان شهروندانی مسئولیتپذیر و فهیم، غیرقابل انکار است. تکالیف درسی خلاق، به بهبود عادتهای خوب و دقت دانشآموزان کمک میکند. همچنین در گسترش اعتماد به نفس فراگیرندگان و مسئولیتپذیری آنها نقش دارد و مهمتر اینکه عشق به آموختن را در آنان تقویت میکند.
جوانان و مسائل آنان موضوعی است که اهمیت آن بر هیچکس پوشیده نیست زیرا جوانان پایه گذاران فرهنگ آینده سرزمین خویش هستند و حفظ ارزشها یی که بابهایی گران بدست آمده به عهده آنها می باشد . از میان مسائل متعدد اجتماعی ، مشکلات جوانان از موقعیت برجسته ای برخوردار است تا جایی که اگر هدایت کنندگان کشور با تمام تلاش شان مسائل جوانان را در درجه اول اهمیت قرار دهند کاری نابجا نکرده اند . همانطور که می دانیم یکی از مسائل جوانان چگونگی گذران اوقات فراغتشان می باشد اگر برای گذران وقت آزاد جوانان هیچ امکاناتی و برنامه ریزی نشده باشد فعالیتهای مسئولین برای شکوفا شدن استعدادهای آنان ، سلامت جسم و روان و کسب مهارتهای گوناگون و ... و بودجه کلانی که برای پیشرفت آنها هزینه شده به هدر خواهد رفت . اوقات فراغت برای همه وجود دارد ولی آنچه حائز اهمیت است شیوه گذراندن آن است و اگربه انحراف کشیده شود بسیار مخرب و تضعیف کننده فرد و اجتماع می باشد ، اگر در برنامه ریزی ها برای گذران اوقات آزاد تدابیر لازم اتخاذ شود از اتلاف وقت آزاد مخالفت خواهد شد پس اولین قدم شناخت بهترین روش غنی سازی اوقات فراغت جوانان می باشد که می تواند استفاده صحیح از امکانات اقتصادی ، فرهنگی ، اجتماعی باشد .
با توجه به اهمیت قابل توجهی که اوقات فراغت در سلامت جسم وروان و کسب مهارت های گوناگون و رشد وتعالی شخصیت در جوانان را دارا می باشد بنابر این می توان گفت اوقات فراغت بهترین و مناسب ترین فرصت برای برخورداری از برنامه و نظم در امور مختلف و پرهیز از آشفتگی و به هدر ندادن نیرو و انرژی و غلبه بر کاهلی و تنبلی است . پس اگر بتوان اوقات فراغت جوانانی که سنین 14 الی 18 سالگی را می گذرانند با روشهای اصولی و فراهم کردن امکانات مناسب به اوقات فراغتی پر بار تبدیل نمود .
سلامت جوان و نوجوان وبه طبع آن سلامت جامعه را تضمین خواهیم کرد نتایج سودمند این تحقیق نشان می دهد که داشتن برنامه های هدایت شده و پر بار از طرف مسئولین یا خانواده یا مدارس برای غنی سازی اوقات فراغت جوانان و دور کردن آنها از خطر فساد های اخلاقی تا چه حد مؤثر می باشد .
تحت چه شرایطی و موقعیتی می توان اوقات فراغت بهتری برای جوانان مهیا کرد آیا مسائل اقتصادی و فرهنگی خانواده در این زمینه مهم است اگر خانواده ای از نظر وضعیت اقتصادی مناسب نباشد پس نوجوان نمی تواند از وسایل تفریحی مناسب و یا کتابهای و یا مکانهای ورزشی مناسب جهت گذران اوقات فراغت خود استفاده نماید .
تعریف اوقات فراغت :
تعریف لغوی : در فرهنگ عمید فراغت به معنی آسودگی و آسایش از کار و شغل در فرهنگ دکتر معین فراغت به معنای بی اعتنایی ، وارستگی ، فرصت ، مجال حاصل کردن ،آسوده شدن و به پایان بردن کار ی آمده است
تعریف واژه فراغت در لغت نامه دهخدا چنینی آمده است : فراغت فراغ فرصت و مهلت . مجال ، آسایش ، آرامی و استراحت ضد گرفتاری از کار و شغل ، آسودگی ، آرامش .
در لغت عربی فراغت به معنی اضطراب است قاموس قرآن : فرغ به معنی دست کشیدن از کار معنی شده است اوقات فراغت با وقت آزاد یا بیکاری ، اوقات مرده متفاوت است وقت آزاد می تواند اعم و اوقات فراغت اخص باشد در اوقات آزاد ، کارها ووظایف متعددی چون خوردن ، خوابیدن ، شست و شو ، دید و بازدید و ... ولی اوقات فراغت اوقاتی هستند که به میل و اختیار فرد در راه آموختن ، آفریدن ، ساختن ، پژوهش ، تربیت ، مشارکتهای اجتماعی ، گسترش افق فکری و در بسیاری از عرصه های دیگر صرف می شود .
فرهنگ لاروس مفهوم اوقات فراغت را چنین بیان کرده :
سرگرمی ها و تفریحات و فعالیتهایی که به هنگام آسودگی از کار عادی با شوق و رغبت به آنها می پردازند و این کلمه شاید از لغت schole که یک کلمه یونانی است آمده باشد که معنی آن با لغت لاتین leisare که به معنای آزاد بودن ، ارتباط نزدیک دارد
دکتر افروز در باره اوقات فراغت چنین بیان کرده :
اوقات فراغت حساس ترین ارزشمند ترین ، پر بارترین اوقات زندگی آدمی می باشد این اوقات همانند شمشیر دو دمی است که لبه آن می تواند زمینه ساز خلاقیت ، هنر آرایی ، لبه دیگر آن عاملی در جهت گرایش به بزهکاری و آسیب پذیراجتماعی باشد .
جامعه شناسان برای فراغت به معنی امروزی دو شرط قائلند :
اول آنکه فعالیتی باشد فارغ از اجبارهای اجتماعی ، مذهبی ، عمومی که در آن نوعی گزینش و یا انتخاب آزاد مطرح است .
دوم اینکه کاری که از آن فرد معیشت خود را تأمین می کند از سایر فعالیتها جدا باشد با توجه به این دو شرط فراغت عنوان نموده که : فراغت مجموعه ای از اشتقالات است که فرد با رضایت خاطر برای استراحت یا تفریح یا به منظور توسعه آگاهی ها و فراگیری غیر انتفاعی و یا مشارکت اجتماعی داوطلبانه ، بعد از رهایی از الزامات خانوادگی واجتماعی بدان می پردازد .
همچنین زمان فراغت را نیز به دو بخش تقسیم کرده اند: 1) زمان کار 2) زمان خارج از کار
زمان خارج از کار خود به چند دسته تقسیم می شود : زمانی که ارتباط با کار روزانه دارد مثلا ً اوقاتی که صرف رفت و آمد به محل کار می شود زمانی که برای وضع احتیاجات زیستی ( تغذیه ، خواب ، نظافت ) می گذرد ، بالاخره آنچه را که می توان فراغت نا مید اموری است مثل مطالعه ، فعالیتهای اجتماعی ، استراحت ، ورزش ، تماشای نمایش و نظایر آنها پس از اوقات فراغت (وقت آزاد ) را با زمانی که بعد از کار روزانه باقی می ماند نباید اشتباه کرد . باید آن را جزیی از اوقات خارج از کار شمرد که صرف ارتقاء سطح فرهنگ ، ورزش ، استراحت ، فعالیتهای اجتماعی و ........ می شود .
اوقات فراغت برای کمک به حفظ میراث فرهنگی جامعه وایجاد ضابطه برای جامعه از لحاظ فعا لیت های ایام فراغت به نحوی که مالا ً در پیشبرد سطح زندگی و تمدن افراد درجامعه مؤثر باشد .