تحقیق مقاله مرمت ساختمان مسعودیه

مجموعه در یک نگاه:

مقدمه :

می توان چنین اظهار داشت که عمارت اصلی یعنی دو بنای واقع در جبهه جنوبی ( دیوانخانه ) و ( حوضخانه ، سفره خانه ) و عمارت سردر دچار تغییرات عمده ای نشده است وی بدنه غربی ( همجوار خیابان ملت ) و بدنه شرقی ( همجوار حیاط و باغ و باغچه یعنی حدفاصل بین بیرونی و اندورنی ) به طور کلی تخریب گردیده است. عمارت مشیریه و عمارت سید جوادی نیز دچار تغییراتی شده است که بیشتر نشات گرفته از تغییرات سلیقه زمان ( احتمالاٌ دوره پهلوی اول حدود سال 1310 می باشد ) و بازگرداندن آنها به شکل اصلی کار چندان پیچیده ای نیست. سردر کالسکه رو اصالت خود را جزء در موردی ناچیز محفوظ داشته است. بر اساس بررسی های انجام شده سردر کالسکه رو  در تاریخی پس از سردر اصلی برپا شده است و علی الاصول تمام بناهای بخش غربی عموماٌ دوره اولیه فعالیت ساختمانی را در مجموعه تشکیل می دهد که فاصله زمانی زیادی با بخش شرقی ندارد.

آنچه که از عمارت مسعودیه باقی مانده است:

در واقع آنچه که امروزه از بنای مسعودیه باقی مانده و به آن معروف است بخشی است که رضاخان در سال 1342 برای دولت از همدم السلطنه خریداری کرد.

 گزارش اجمالی از مجموعه:

الف- موقعیت:

عرصه مجموعه به مساحت 15600 متر مربع است که زمین کشیده ای در جهت شمال شرقی، جنوب غربی و به شکل ذوزنقه می باشد. ضلع شرقی آن 188.5 متر و ضلع غربی آن 138.5 متر و ضلع جنوبی آن 86 متر و زائده ای ( حیاط آبدارخانه )  در جنوب غربی که چاپخانه آموزش و پرورش در آن قرار دارد.

بر حسب نقل قولی که در فاصله سال 1342 و 43 از عمارت مسعودیه برای مدت کوتاهی بصورت دانشکده افسری استفاده شده است و نیز بر اساس مکاتباتی در سال 1304 مسئله حضور مدرسه حقوق در عمارت سردر مسعودیه مطرح بوده است. این عرصه محدود به خیابان اکباتان ( معروف به درب مسعودیه ) از شمال ( شمال غربی ) به خیابان ملت ( ظل السلطان، پست خانه ) از غرب و بناهای ایجاد شده در عرصه حیاط و اندرون در شرق و بناهای ایجاد شده در اراضی باغ وقفی در جنوب محدود می شود.

ب- دسترسی ها:

دسترسی به محوطه از دو جبهه خیابان های اکباتان ( خ. درب مسعودیه سابق ) و ملت ( خ. ظل السلطان و پست خانه سابق ) مسیر است. دسترسی های اصلی ( کالسکه روهای قدیم و ماشین رو امروزی و پیاده ) از خیابان اکباتان و دسترسی های فرعی از خیابان اکباتان می باشند.

ج- محوطه مجموعه:

محوطه مجموعه در اصل به دو بخش کاملاٌ مشخص قابل تقسیم بوده است: محوطه شرقی که شامل باغ – حیاط – دیوانخانه و عمارت دیوانخانه بوده و محوطه غربی که توسط دیواری مشبک از بخش شرقی مجزا می شده و به ترتیب عمارت سردر اصلی- حیاط خلوت – عمارت مشیرالملکی- حیاط مشیری – عمارت و حیاط سید جوادی- عمارت سفره خانه و حوضخانه در آن واقع می شده و در امتداد آن ساختمان آبدارخانه قرار داشته است.

بدنه غربی این بخش را ( یعنی بخش غربی محوطه ) بنائی سراسری یک طبقه با زیر زمین تشکیل می داده است که مشرف به خیابان ملت ( ظل السلطان – پست خانه) بوده است. که احتمالاٌ در سالهای 1340 ه.ش تخریب گردیده است. جای آن درختکاری شده و نرده ای محوطه را از  خیابان ملت جدا می کند. با تخریب دیوار مشبک تقسیم کننده شرقی و غربی و بالا آوردن کف بخش غربی تمام محوطه بصورت یکپارچه در آمده است.

د- عمارت های اصلی و بناهای جدید:

بناها به ترتیب استقرار و اهمیت از جنوب به شمال عبارت است از :

1- عمارت اصلی قدیمی:

عمارت دیوانخانه

عمارت سفره خانه و حوضخانه ( نامگذاری این بنای اصلی به این نام بر حسب قرینه ای است که در کاخ گلستان و در جوار تالار سلام ( کاخ موزه ) و تالار آئینه دارد وگرنه در اسنادی که در اختیار است نامی به این عنوان تاکنون مشاهده نگردیده است.

حیاط سفره خانه و حوضخانه

حیاط سید جوادی

عمارت سید جوادی ( مقر وزرای معارف و فرهنگ و آموزش و پرورش از سالهای 1310 به بعد )

حیاط مشیری

عمارت مشیریه یا مشیرالملکی

حیاط خلوت

عمارت حیاط خلوت

عمارت سردر ( پیاده )

عمارت سردر کالسکه رو

باغ دیوانخانه

حیاط دیوانخانه

2- بناهای جدید از شمال به جنوب:

ساختمان آجری یک طبقه مرکب از قسمت کارت زنی، حراست، نگهبانی و بانک ملی

پست برق

گلخانه

سرویس بهداشتی

ساختمان سه طبقه آجری ( گزینش )

ساختمان یک طبقه آجری واقع در شمال عمارت سید جوادی

ساختمان یک طبقه آجری ایوان دار ( عکاسی و ... )

انبارهای موقت

بنای جدید یک طبقه چاپخانه واقع در شرق حیاط ( آبدارخانه ) ساختمان جنوب غربی مجموعه.

و- کتیبه های تاریخ دار بناها در مجموعه و مستندات و مدارک:

خوشبختانه مطالعات اولیه امکان دستیابی به اسنادی را، اعم از مدون و مصور، مسیر ساخت که تصویر زنده ای از آنچه که مجموعه مسعودیه ( بیرونی و دیوانخانه ) داشته است را به ما ارائه می دهد.

ه- مساحت اعیانی:

کل مساحت اعیانی بناهای جدید و قدیمی حدوداٌ بالغ بر نه هزار متر مربع است که چیزی در حدود 2500 متر مربع آن بناهای جدید هستند و معادل همین میزان از بناهای قدیم تخریب شده است. منظور از ابنیه قدیمی مشتمل بر ساختمان سراسری جبهه غربی بر خیابان ملت ( در 2 طبقه زیرزمین و همکف ) و ساختمان شرقی حیاط دیوانخانه و واقع در فاصله اندورنی و بیرونی می باشد.

شرح اجمالی دخل و تصرفات از سال 1302 لغایت 1377 ه.ش:

الحاق شایسته و خوبی که در بدو ورود از درب کالسکه رو به آن برخورد می شود. کتیبه خوش طرح و ساده ای است که دلالت بر اهداء مجموعه از سوی نخست وزیر وقت در سال 1343 قمری ( برابر با 1302 ) به وزارت معارف اوقاف و صنایع مستظرفه دارد.

چنین به نظر می آید که از جمله نخستین دخل و تصرفات حذف دیواره های مشبک بسیار زیبای میان باغ و حیاط دیوانخانه و حیاطهای مشیریه و سید جوادی بوده باشد. این اقدام به منظور یکپارچه کردن فضای وزارتخانه بوده است، حذف نرده های محور کالسکه روی ورودی را نیز باید به همین دوره نسبت داد و دیگر حذف ارسیهای دو دری و سه دری دو ساختمان مشیرالملکی و سید جوادی و کوچک کردن روزنها و بالتبع تغییرات در نماهای آن دو می باشد. در درگاه پنجره جنوب غربی گوشوار غربی عمارت مشیرالملکی به کاشی فرش سفیدرنگی بر خورد شد که با کاشی های 15*15 فرش شده و پشت هر یک از آنها علامت کارخانه کاشی سازی افسری به تاریخ 1310 را داشت که به نظر تاریخ منطقی برای دخل و تصرف در روزنه های عمارت می تواند باشد. قطعه کاشی دیگر به همین ابعاد و با تاریخ و مهر ( 1313 صنایع قدیمه ) در خاکبرداریهای کف حیاط سید جوادی در قسمت راه پله شمال غربی به زیرزمین که کلمه زرینی را روی متن سفید لعابی داشت یافت شد. که مشخص نگردیده مربوط به چه بخشی از بنای دوره های پهلوی اول بوده است.

باید یاد آور شد که ساختمان حاج سید جوادی برای سالهای متمادی اطاق وزیر معارف، فرهنگ و آموزش و پرورش بوده است. برخلاف عمارت مشیر الملکی که ابتدا مثل عمارت حاج سید جوادی برخوردی مناسب داشته ولی بعداٌ به علت تنزل سطح بهره گیری از آن مواجه با سلیقه های پایین تر دخالت شده است.

عمارت حاج سید جوادی به علت نوع کاربری آن با دخل و تصرف های ناهنجار کمتر مواجه بوده است و حتی می توان گفت تا الحاق بنای جدید شمالی آن، که مربوط به سالهای پس از 1335 است و نمای شمالی آن را به طور کلی دگرگون و مختل ساخته است، وضع آبرومندتری داشته است.

در اردیبهشت سال 1377 که عمارت مشیرالملکی به میراث فرهنگی تحویل داده شد طبقه همکف آن به شکل آپارتمان مسکونی در آمده بود که بر طبق تحقیقات معلوم شد که در اوائل انقلاب برای برادر پرورش وزیر دولت وقت سامان یافته بود. ایوان شرقی تبدیل به ورودی، سرویس بهداشتی و حمام ، گوشوار شرقی برای آشپزخانه، تالار برای پذیرایی و گوشوار غربی برای خواب ترتیب داده شده بود. سقف ایوان گوشوار شرقی و تالار برای ایجاد فضایی متناسب با احتیاج و قابل گرم و سرد شدن به ارتفاعی پایین تر آورده شده بود و بخشی از حیاط به صورت اختصاصی دیوار کشیده شده بود، ولی هیچیک از تغییرات به گونه ای نبود که قابل برگشت نباشد.

زیرزمین بسیار مزین آن به گچبری که بیت شعر بسیار معروف را بر هلالی در ورودی دارد به این مضموم " این زیرزمینی است که بر روی زمین نیست بر روی زمین زیرزمینی به از این نیست" بصورت انبار ملزومات اداری مورد استفاده بود. تزئینات گچبری زیرزمین به علت عدم آشنایی با نگهداری از آن به علت صعود رطوبت تا سقف  ( به علت از کار افتادن ناکش های اصلی و قیر اندود غلط بدنه های شمالی ) بشدت آسیب دیده و تزئینات سقف تالار مرکزی آن بدلیل شکم دادگی تیرها و لرزش قبلاٌ فرو ریخته و جای آن را سقف قاب تنکه ای درشت طرح و تا حدی ناهنجار ( در سطحی حدود 15 سانتیمتر پایین تر از میزان شکم دادگی تیرهای چوبی سقف که دهانه ای را برابر 6 متر تحمل می کرد) گرفته بود.

از جمله تغییرات حاصل در ساختمان مشیرالملکی شیروانی کردن تمام بام آن بوده است. در صورتی که در شکل اصلی به طور منطقی تالار مرکزی دهانه ای بزرگتر ( حدود شش متر و نیم ) داشته توسط خرپا و گوشوارهای شرقی و غربی و ایوانها بامی مسطح داشته است. یک پیشانی بلند، هلالی مرکب و خوش ترکیب و مزین به گچبری، همان گونه که سلیقه دوران قاجاریه می پسندیده ارتفاع بلند بام شیروانی را در بخش مرکزی در نمای اصلی سوی حیاط پشت خود پنهان می ساخته است.

احتمالاٌ در سال 1310 که سقف های قاب تنگه ای در ارتفاعی کمی پایین تر از سقف ساده گچی ساخته می شود خط گلویی ها قدری پایین می آید و تمام ف ها و غالب پنجره ها پر می شود، ارسیهای دو دری و سه دری هلالی شکل که در بدنه های شمالی و جنوبی تالار مرکزی و بدنه جنوبی گوشواره ها، گود گذارده شده و هلالی و کناره گود رفتگی گچبری شده قرار داشت، حذف و به جای آن پنجره های دو لنگه های که کمی از کف اطاق بالاتر قرار داشت نصب می گردد. پیشانی بلند هلالی مرکب نما حذف و ستونهای ترک دار اصلی ساده می گردد. بهر حال تمام طرح بسوی هرچه ساده تر کردن فضا و متناسب کردن آن برای بهره برداری زندگی اداری و با مبلمان امروزی و به منظور تامین سرویس های بهداشتی که معمولاٌ در بناهای قدیمی در داخل بنا قرار ندارد. بین ستونهای ایوان بسیار زیبای شرقی صندوقه خشتی شده و فضای آن را تبدیل به دستشویی و توالت می نمایند. در پنجره های طرفین بخاری گوشواره های شرقی و غربی نیز تغییر حاصل می شود که به نظر می آید این تغییرات همزمان با تغییرات مشابه در عمارت حاج سید جوادی در سال 1310 صورت گرفته است.