تحقیق مقاله اقلیم و معماری کردستان

اقلیم معماری کردستان :

پیشگفتار :

استان کردستان همواره در طول تاریخ ; عنوان یک منطقه حساس را داشته و در برگیرنده آثار کهن و قدیمی بوده است.

آثار تاریخی و معماری استان کردستان به دلیل وقوع جنگ تحمیلی آسیب های زیادی دیده ولی این منطقه هنوز آثار و نشانه هایی از دوره های مختلف تاریخی همراه خود دارد.

بیشترین آثار تاریخی و جاذبه های معماری این استان را قلعه ها و پل های تاریخی ، عمارت های اعیان و اشراف و غارهای باستانی تشکیل می دهند.

غار معروف کرفتو در محدوده استان کردستان قرار گرفته و از مهم ترین و باستانی ترین غارهای ایران به شمار می آید. در روی کتیبه های این غار متونی نقش بسته که از این غار به عنوان معبد هراکلوس (هرکول) نام برده شده است. ساختمان این غار را به دوران اشکانی و حدود قرن سوم پیش از میلاد نسبت می دهند.

سد باستانی شو در بانه که در نزدیکی روستای "شو" واقع شده ، از آثار دوره ساسانی و تپه قلعه زیویه در سقز نمایان گر عظمت معماری در سه هزارسال پیش در این منطقه است.

سنگ نبشته معروف اورامانات که در سینه کوه زینانه و در طاق نمایی به ارتفاع 170 و پهنای 150 سانتی متر قرار گرفته ; به صورت هلالی حجاری و کنده کاری شده و از دیگر آثار قابل توجه این منطقه به شمار می رود.

پل های قدیمی چون پل چم گردلان ، پل قجور ، پل صلوات آباد و پل قشلاق در استان کردستان از دیگر بناهای تاریخی این منطقه به شمار می روند.  روستای اورامانات تحت مرکز دهستان اورامانات که در جنوب باختری شهرستان مریوان قرار دارد ، از دیگر مکان های دیدنی کردستان به شمار می رود.

خانه های روستا از سنگ و اغلب به صورت خشکه چینی و پلکانی ساخته شده است.

روستای درکی نیز در فاصله 42 کیلومتری جنوب خاوری مریوان و در یک منطقه  پای کوهی استقرار یافته است.  کوه ها، دره ها ، پوشش گیاهی و حیات وحش متنوع از جاذبه ها و عناصر طبیعی این روستا به شمار می آیند که این منطقه را به مکانی دیدنی تبدیل کرده است.

بازار بیجار در بافت قدیمی شهر بیجار واقع شده و از آثار دوره قاجاریه می باشد . همچنین بازار سنندج و آصف نیز دو بازار معروف که به سبک معماری دوره صفویه ساخته شده ، از دیگر دیدنی های معماری استان کردستان به شمار می روند.  قلعه قمچقای در 12 کیلومتری روستای قمچقای از توابع بیجار واقع شده است. این قلعه بی مانند از دژهای باستانی و بسیار کهن کردستان به شمار می رود و در شمار شاهکارهای باارزش تاریخی که از گذشته های دور به یادگار مانده است . مسجد دار الاحسان یا مسجد جامع سنندج نیز از بناهای تاریخی و معماری استان کردستان است .  قرآن نفیس نگل که به خط کوفی و روی پوست نوشته شده از جایگاه خاص معنوی و ارزش های تاریخی برخوردار است. بر اساس روایات موجود این قرآن که در روستای نگل در نزدیکی سنندج نگهداری می شود ، یکی از چهار قرآنی است که در قرون اولیه اسلامی نوشته شده و به چهار اقلیم جهان فرستاده شده است.

عمارت های قدیمی و اعیانی که در دوره های مختلف تاریخی توسط افراد مختلف ساخته شده ; بخش دیگری از جاذبه های معماری و تاریخی استان کردستان را تشکیل می دهند .  خانه سالار سنندجی که امروزه به موزه سنندج تبدیل شده ، بسیار زیبا و دیدنی طراحی شده و امروزه به یکی از جاذبه های مهم گردشگری این استان تبدیل شده است . شیوه و سبک معماری و ساخت این عمارت نشان از معماری عصر قاجاریه دارد .

خانه آصف وزیری که از دیگر بناهای دیدنی سنندج است نیز در مرکز شهر واقع شده و دارای سبک معماری زیبا و منحصر به فرد و در نوع خود بسیار هنرمندانه و زیبا ساخته شده است.

مقدمه :

استان کردستان همواره در طول تاریخ؛ عنوان یک منطقه ی حساس را داشته و در برگیرنده ی آثار کهن و قدیمی بوده است. آثار تاریخی و معماری استان کردستان به دلیل وقوع جنگ تحمیلی آسیب های زیادی دیده اند ولی این منطقه هنوز آثار و نشانه هایی از دوره های مختلف تاریخی همراه خود دارد.

بیش ترین آثار تاریخی و جاذبه های معماری این استان را قلعه ها و پل های تاریخی، عمارت های اعیان و اشراف و غارهای باستانی تشکیل می دهند. غار معروف کرفتو در محدوده استان کردستان قرار گرفته و از مهم ترین و باستانی ترین غارهای ایران به شمار می آید. در روی کتیبه های این غار متونی نقش بسته که از این غار به عنوان معبد هراکلوس (هرکول) نام برده شده است. ساختمان این غار را به دوران اشکانی و حدود قرن سوم پیش از میلاد نسبت می دهند.

سد باستانی شو در بانه که در نزدیکی روستای «شو» واقع شده است از آثار دوره ی ساسانی است و تپه قلعه ی زیویه در سقز نمایان گر عظمت معماری در سه هزارسال پیش در این منطقه است. سنگ نبشته معروف اورامانات که در سینه کوه زینانه و در طاق نمایی به ارتفاع 170 و پهنای 150 سانتی متر قرار گرفته؛ به صورت هلالی حجاری و کنده کاری شده است و از دیگر آثار قابل توجه این منطقه به شمار می رود.

پل های قدیمی چون: پل چم گردلان، پل قجور، پل صلوات آباد و پل قشلاق در استان کردستان ازدیگر بناهای تاریخی این منطقه به شمار می روند.

روستای اورامانات تخت مرکز دهستان اورامانات که در جنوب باختری شهرستان مریوان قرار دارد از دیگر مکان های دیدنی استان کردستان به شمار می رود. همه ی خانه های روستا از سنگ و اغلب به صورت خشکه چینی و پلکانی ساخته شده است. روستای درکی نیز در فاصله 42 کیلومتری جنوب خاوری مریوان و در یک منطقه ی پای کوهی استقرار یافته است. کوه ها، دره ها، پوشش گیاهی و حیات وحش متنوع از جاذبه ها و عناصر طبیعی این روستا به شمار می آیند که این منطقه را به مکانی دیدنی تبدیل کرده است.

بازار بیجار که در بافت قدیمی شهر بیجار واقع شده و از آثار دوره قاجاریه است و بازار سنندج و آصف نیز دو بازار معروف است که به سبک معماری دوره صفویه ساخته شده و از دیگر دیدنی های معماری استان کردستان به شمار می روند.

قلعه قمچقای در 12 کیلومتری روستای قمچقای از توابع بیجار واقع شده است. این قلعه ی بی مانند از دژهای باستانی و بسیار کهن کردستان به شمار می رود و در شمار شاهکارهای باارزش تاریخی است که از گذشته های دور به یادگار مانده است.

مسجد دار الاحسان یا مسجد جامع سنندج نیز از بناهای تاریخی و معماری استان کردستان است که ارزش های گردشگری نیز دارد. قرآن نفیس نگل که به خط کوفی و روی پوست نوشته شده از جایگاه خاص معنوی و ارزش های تاریخی برخوردار است. بر اساس روایات موجود این قرآن که در روستای نگل در نزدیکی سنندج نگه داری می شود، یکی از چهارقرآنی است که در قرون اولیه اسلامی نوشته شده و به چهار اقلیم جهان فرستاده شده است.

عمارت های قدیمی و اعیانی که در دوره های مختلف تاریخی توسط افراد مختلف ساخته شده اند؛ بخش دیگری از جاذبه های معماری و تاریخی استان کردستان را تشکیل می دهند. خانه سالار سنندجی که امروزه به موزه سنندج تبدیل شده است بسیار زیبا و دیدنی طراحی شده و امروزه به یکی از جاذبه های مهم گردشگری این استان تبدیل شده است. شیوه و سبک معماری و ساخت این عمارت نشان از معماری عصر قاجاریه دارد

خانه آصف وزیری که از دیگر بناهای دیدنی سنندج است نیز در مرکز شهر واقع شده و دارای سبک معماری زیبا و منحصر به فردی است و در نوع خود بسیار هنرمندانه و زیبا ساخته شده است.

هویت پنهان در معماری ناشناخته غرب ایران 

در نواحی کردستان، کرمانشاه و آذربایجان‌غربی مناطقی با بافتی ساده اما حیرت‌انگیز وجود دارد که می‌توان مؤلفه‌های واقعی معماری منطقه را در آنها شناسائی کرد. مؤلفه‌هائی که هویت پنهان این معماری را در خود حفظ کرده و اینک زمان باز شناخت آنها فرا رسیده است.                       

دراین مقاله معماری منطقه غرب کشور به‌ویژه روستاهای کوهستانی این منطقه مورد بررسی قرار گرفته است. در بخش اول مقاله ساختار معماری منطقه معرفی شده و در بخش دوم بخش‌هائی مشخص از این مناطق به لحاظ بافت معماری و شهرسازی و جزء فضاهای تشکیل دهنده، تحلیل شده است. در بخش پایانی نیز تشابهات بنیادین این معماری با برخی از سبک‌های بین‌المللی مورد مقایسه قرار گرفته است.پرافتخار این سرزمین آغاز شده و همچنان متداوم است. در نواحی کردستان، کرمانشاه و آذربایجان‌غربی مناطقی با بافتی ساده اما حیرت‌انگیز وجود دارد که می‌توان مؤلفه‌های واقعی معماری منطقه را در آنها شناسائی کرد. مؤلفه‌هائی که هویت پنهان این معماری را در خود حفظ کرده و اینک زمان باز شناخت آنها فرا رسیده است. البته در این مقاله به لحاظ محدودیت، امکان بررسی همه‌جانبه این معماری میسر نیست، لذا سعی می‌شود، این نوشتار آغازی باشد بر مسیر تحقیق و پژوهش در این زمینه.

شنائی با سوابق معماری منطقه 

محدوده مورد نظر این پژوهش ناحیه غرب ایران در کنار سلسله جبال زاگرس در گستره‌ای از استان‌های آذربایجان‌غربی، کردستان و کرمانشاه می‌باشد. ارارتوها نژادی از اقوام اولیه ایرانی بوده‌اند که در حدود  ۱۵۰۰  الی  ۱۰۰۰  پیش از میلاد در این منطقه ساکن شده و نخستین نشانه‌های معماری به‌دست آمده، متعلق به آنان می‌باشد.ساختار ابتدائی معماری ارارتوها متکی به تیر و ستون در فضاهائی که به احتمال فراوان، کاربری مذهبی (معبد) داشته‌اند؛ پایه و مبنای معماری این ناحیه تا قرن‌های متمادی بوده است.

۱) ویژگی‌های معماری کوهستانی 

۱.۱) تعریف واژه کمبود واژه در تعریف این معماری به چشم می‌خورد، شاید معماری کوهستانی، پلکانی یا طبقاتی تا این مقطع، کامل‌ترین واژه‌هائی باشد که بتوان به ساختار معماری این منطقه اطلاق کرد. برای شناخت دقیق‌تر به‌صورت موردی و نمونه‌ای، معماری منطقه اورامان در استان کردستان مورد بررسی قرار می‌گیرد.از نمونه‌های شاخص این مجموعه می‌توان به روستاهای، پالنگان و اورمان تخت در دهستان اورامان استان کردستان اشاره کرد.این روستاها به لحاظ بافت، وسعت، استقرار در بدنه کوه و ساختار معماری از مهم‌ترین نمونه‌های این معماری محسوب می‌شوند.

۱.۲) اهم ویژگی‌ها 

۱.۲.۱) جهت‌یابی روستا، نحوه استقرار 

اکثر روستاها در طرفین دره‌ای کم عرض با شیب عمومی بالای  ۵۰% واقع شده‌اند. جهت عمده ساختمان‌ها رو به ساختمان‌ها رو به سمت جنوب و جنوب‌شرقی بوده تا بیش‌ترین بهره ممکن از تابش آفتاب میسر باشد. در بسیاری از موارد در یک سمت دره خانه‌های مسکونی و در سمت دیگر، زمین‌های محدودی که به باغ‌داری اختصاص یافته، مستقر می‌باشند.

۱.۲.۲) مسیرهای حرکتی:

بافت روستا کاملاً از شیب عمومی تبعیت کرده و عمدهٔ مسیرهای حرکتی براساس جهت و به‌صورت لایه‌های موازی و شبکه‌های عمومی در هم تنیده شده درون روستا به‌وجود آمده است.کوچه‌ها در کمرکش کوه قرار گرفته و معمولاً یک معبر اصلی با بیشترین عرض به‌عنوان محور عمده حرکتی، طرفین روستا را به یکدیگر متصل می‌کند. کوچه‌های دیگری نیز به موازات آن در بافت روستا مسیرهای فرعی را تشکیل داده و همگی تابع شیب غالب هستند. به تناسب کشیدگی عرضی روستا، و درجه شیب، تعدادی معبر عمودی، ارتباطات در بالا و پائین روستا را برقرار کرده‌اند. نکته حائز اهمیت در این مورد، بخش‌هائی از معابر هستند که از زیر فضاهای مسکونی عبور می‌کنند و به نوعی ساباط در معماری مناطق کویری و روستای ابیانه را تداعی می‌کنند.