از آنجا که کتاب و کتابخانه شناسنامه دانش و اندیشه و تمدن ملت‌ها شناخته می‌شود، و ایران گرامی میهن ما و مردم فرهنگ‌پرور و هنردوست آن در بوجود آوردن کتاب و کتابخانه تر پیشروترین ملت‌ها بوده‌اند، اینک در این باره اطلاعاتی بسیار فشرده و مختصر به عرض خوانندگان ارجمند می‌رسد.
برای آگاهی از سرگذشت کتاب و کتابخانه در ایران از قدیم‌ترین دوران باید نخست سخن از پیدایش خط وسیله ثبت و ضبظ اندیشه و فکر به میان آورد. گرچه توضیح و تحقیق درباره پیدایش خط در ایران مستلزم بحثی مفصل است و اگر در آن بخوض و بررسی بپردازیم رساله‌ای کامل را شامل است لیکن ناگزیر باید برای آغاز سخن و ورود به مطلب مورد طرح شمه‌ای بآن اشارت رود.
بنا به تحقیق دانشمندان رشته خط شناسی نخستین خطی که در ایران باستان سابقه تاریخی دارد خط « دین دبیریه» است1 که تاریخ اختراع آن را به دو هزار سال قبل از میلاد مسیح که چهار هزار سال قبل از این تاریخ باشد تخمین زده‌اند2.
با اکتشافات باستان‌شناسی و بدست آمدن مهره‌های مخطوط و مطالعاتی که از طرف دانشمندان به عمل آمده است باید در این مطلب تجدید نظر کرد. مسلم است هنوز تاریخ تحقیقی و مستند ایران باستان مراحل نخستین را طی می‌کند و بنابر این نمی‌توان درباره اینگونه مسایل و مطالب اظهار‌نظر قطعی کرد.
پیدایش خط حرفی را خط شناسان در حدود سه هزار و پانصد سال قبل از میلاد مسیح در بین‌النهرین دانسته‌اند و نظرشان این است که سومری‌ها و بابلی‌ها مخترع خط بوده‌اند. بدیهی است خطوط علایمی و نشانه‌ای و نقشی (هیروکلیف و خطوط مشابه آن) قدمتشان به بیش از این تاریخ می‌رسد.
می‌دانیم که سنگ نوشته‌های دوران هخامنشی با خطوط میخی نوشته شده است. خط شناسان اختراع خط میخی را از سومری‌ها و بابلی‌ها دانسته‌اند.
در سالهای اخیر در اثر کاوش‌های تپه مارلیک و بدست آمدن مهره‌های مخطوط این نظر را که ایرانیها خط میخی را از سومری‌ها و بابلی‌ها اخذ کرده باشند متزلزل کرده است.
مهره‌های بدست آمده از تپه مارلیک جمعاً یازده مهره‌اند که منقوش و مخطوطند و ارزش علمی آنها به مراتب بیش از جام‌های زرین و سیمین و زیورآلات دیگری است که کشف شده است.
مهره‌های استوانه‌ای در ایران باستان بجای مهر بکار می‌رفته و اکثراً دارای خطوط و یا علایم و نقش‌هایی هستند3 و این نقش و نگارها بیشتر نشانه‌ها و یا شعارهای مذهبی هستند.
این مهرهها از نظر روشن کردن بسیاری از مسایل مهم و مکتوم تاریخ نقش برجسته و مهمی را ایفا می‌کنند.
دکتر فرانکفورت تحقیقات ارزنده و بسیار سودمند و قابل توجهی درباره مهره‌های استوانه‌ای انجام داده که در کتابی به نام «مهره‌های استوانه‌ای» مدون گردیده و مورد استفاده و استناد اهل فن است.
بر طبق نظر دانشمندان خط شناسی، پیدایش خط نخست از علایم و نقوش آغاز گردیده و مهره‌های استوانه‌ای و غیر استوانه‌ای را با نقر و حکاکی نقوش و علایم برای مهر کردن سر کوزه‌ها و خمرها و سبدهای اجناس و یا لوازم و دارایی خود به منظور معرفی و حفظ مالکیت بکار می‌برده‌اند و به مرور زمان و گذشت دوران این علایم و نقوش مختصر شده و علایم بجای حروف بکار رفته است.
از یازده مهره استوانه‌ای که در تپه مارلیک بدست آمده است خوشبختانه یکی از آنها با خطوطی میخی شکل منقور است و آقای پرفسور کامرون استاد خطوط باستانی خاورمیانه در دانشگاه میشیگان امریکا آنرا مورد تحقیق و مطالعه قرار داده و امید است بزودی نتایج مطالات ایشان در دسترس پژوهندگان دانش قرار گیرد.
بنا به اظهار نظر این دانشمند خط‌شناس خطوط منقور در این استوانه نمی‌تواند از دو هزار سال قبل از میلاد مسیح جدیدتر باشد و خطوط آن از نوع خطوط علایمی و نقشی است که قبل از پیدایش خط میخی بکار می‌رفته و پس از گذشت چند قرن خط میخی از روی اینگونه خطوط بوجود آمده است.
با در دست داشتن این خط و قدمت اشیا بدست آمده از تپه مارلیک می‌توان نظر داد که معقول نیست ایرانیها با در دست داشتن خط علایمی و نقشی از نوع خط میخی، خط میخی خود را زا ملت‌های دیگر اخذ و اقتباس کرده باشند. ملت متمدنی که آن چنان آثار زیبا و هنری بوجود می‌آورده و توانسته بوده است برای بیان مطالب خود خط علایمی و نشانه‌ای را اختراع کند، چه نیازی داشته است که خط حرفی(الفبایی) را از ملت دیگریاخذ و اقتباس کند؟ آیا این نظر معقول‌تر نیست که ایرانیها با در دست داشتن خط نقشی و علایمی آنرا به مرور ساده و تکمیل کردخه و به صورت خط حرفی و الفبایی بکار برده باشند؟
آنچه مسلم است پیدایش خط در ایران فعلاُ تا دو هزار سال قبل از میلاد مسیح محرز است بدیهی است می‌توان تصور کرد از آنگاه که ایرانیها توانسته‌اند بنویسند توان پذیرفت که به ثبت افکار و تجربه‌های خود نیز پرداخته باشند.
درباره خطوط رایج در ایران پیش از حمله عرب آنچنانکه شایسته و بایسته است هنوز تحقیقات و تتبعات کامل و جامع به عمل نیامده و فعلاً‌تنها ماخذ اطلاعات ما محدود است بآنچه را که مورخان و محققان عرب در صدر اسلام و یا مورخان قدیم یونان از خود بجای گذاشته‌اند.
ابن ندیم در الفهرست به نقل از روز به فارسی (ابن مقفع) می‌نویسد که : ایرانیها هفت نوع خط داشته‌اند1 دین دبیریه که اوستا را بآن مینوشتهاند 2 ویش دبیریه که با آن اصوات و آهنگ‌ها و اشارات و علایم قیافه و تعبیر خواب را ثبت می‌کرده‌اند 3 گشتک دبیریه 1 که با آن عهدنامه‌ها و اقطاعات و نام‌ها و رموز را بر انگشتری‌ها و بر سکه‌ها مینوشتهاند. 4 پاره گشتک یا نیم گشتک که ماخوذ از خط گشتک بوده و 28 حرف داشته و طب و فلسفه را به آن مینوشتهاند2 5 شاه دبیریه که اختصاص به پادشاهان و خاندان شاهنشاهی داشته است. 6 راز سهریه که پادشاهان نامه‌هایی را که برای پادشاهان ملل دیگر مینوشتهاند با این خط بوده است. 7 راس3 سهریه. این خط نقطه‌دار بوده و برای بیان مطالب منطقی و فلسفی بکار می‌رفته و 24 حرف داشته است.
جز این هفت خط دو خط دیگر هم داشته‌اند با این شرح: 8- هزوارش که خط هجایی بوده است و ابن ندیم به نقل از روز به فارسی دو هزار هزوارش بوده که برای جدا کردن متشابهات از یکدیگر به کار می‌رفته است. 9 خط فیرآموز (پیرآموز) ابن ندیم درباره خطوطی که مصاحف را بدان می‌نوشتند می‌نویسد: (فیرآموز که ایرانیان آن را استخراج کرده و بدان خوانند) قرآن را با آن خط که خود آن را استخراج کرده‌اند می‌نویسند و می‌خوانند. پیرآموز را سهل و آسان معنی کرده‌اند4 لیکن نویسنده را در این مورد نظر دیگری است که به جای خود متذکر آن خواهد شد.
بجاست یادآور این نکته شود که خط دبیریه از کاملترین خطوطی است که تا امروز بشر باختراع آن گردیده است. در این خط هر حرف نماینده یک صداست و خط شناسان و دانشمندان زبان‌شناسی آن را از بهترین و کاملترین خطوط الفبایی جهان دانسته‌اند و این خود از افتخارات درخشان فرهنگ کهن ایران باستان است.
با شرحی که به طور اختصار گذشا ایرانیان در چهار هزار سال قبل از این با خط الفبایی آشنایی داشته‌اند و افکار و عقاید و نظرات و تجربیات و دانستنی‌های خود را ثبت می‌کرده‌اند و چون برای هر فن و دانشی خطی بکار می‌برده‌اند پس مسلم و محقق است که در دانشهای گوناگون صاحب‌نظر و اطلاع و تجربه بوده اند. زیرا اگر دانشی نبود نیاز به اختراع خط مخصوصی برای ثبت آن دانش به میان نمی‌آمد بنابر این ایرانیان از دو هزار سال قبل از میلاد مسیح یعنی چهار هزار سال پیش از این با فلسفه منطق طب و موسیقی آشنایی کامل داشته‌اند و باید گفت ملت ایران نخستین ملتی است که برای ثبت و ضبط اصوات و آهنگ‌های موسیقی و حتی ضبط نوای آبشار و نغمه پرندگان و آوای درندگان با خط مخصوصی قادر به نوشتن و ثبت آن بوده است و آن را ویش دبیریه می‌نامیده‌اند که به جای نوت موسیقی امروزی بکار می‌برده‌اند.
اینک ببینیم این خطوط را بر چه چیزی مینوشتهاند؟ ایرانیان در دوران هخامنشی نوشته‌های خود را بر سنگ‌ها نقر و یا بر لوحهای گلی مینوشتهاند و سپس این لوح‌ها را مانند آجر می‌پخته‌اند تا در برابر رطوبت استقامت بیشتری داشته باشد. و گاه مطالب گرانقدر و ارزنده را بر لوحهای زرین و سیمین نقره می‌کردند. هم اکنون گذشته از سنگ نبشته‌های موجود در کوههای فارس کرمانشاه آذربایجان و لوحهای سنگی دیگری که به دست آمده است از لوحهای زرین و سیمین متعلق به دوران هخامنشی و اشکانی و ساسانی در موزه ایران باستان و موزه‌های جهان نمونه‌هایی در دست است. مانند لوحهای زرین و سیمینی که از زیربنای تخت جمشید به دست آمده و لوح زرینی که به نام اریارامنه است1 لوحهای زر به نام داریوش دوم2 لوح زری که به نام آرشام است3 سه ستون سنگی که بر آن نوشته‌ای به نام اردشیر دوم نقر می‌باشد4 لوحهای گلی بسیاری که از کاخ آپادانا و همچنین محل کارخانه دخانیات تهران به دست آمد و ابن ندیم نیز متذکر شده است که ایرانیها نوشته‌های خود را بر لوحهای گلی هم مینوشتهاند
1 – ابن ندیم آن را دین دبیریه ثبت کرده است نه دین دبیریه و این املا صحیح است زیرا اصل آن «دین دپیوریه»است یعنی خط دینی خط دینی جز نخست آن دین به معنی آیین است و تازیان به همین معنی آن را از ایرانیان گرفته‌اند قسمت دوم که (دپی وریه) باشد مرکب است از (دپی) یعنی خط و (ور) از ادات فاعلی و (یه) که همان (ی) مصدری فارسی است با های ساکن (سبک شناسی استاد بهار ج 1 ص 81).
2 – خرده اوستا استاد پورداود
3 – نویسنده تعداد زیادی از این مهرهها را در اختیار دارد که متعلق به دوران قبل از ماد و هخامنشی و اشکانی و ساسانی است.
1 – گشتج که همان گشتک باشد و معنی آن باژگونه شده است و چنین به نظر می‌رسد که این خط را از خط دیگری که علایم و حروف آن را تغییر داده و مختصر کرده بوده‌اند استخراج شده بوده است و به همین جهت نام آن را (تغییر یافته) گذاشته بوده‌اند بنوشته ابن ندیم این خط 24 حرف داشته است.
2 – نویسنده انگشترهایی از عتیق و سیلان در اختیار دارد متعلق به دوران هخامنشی و ساسانی که تصور می‌رود خطوط آن گشتک دبیریه باشد.
3 راز سهریه و راس سهریه بر طبق ثبت نسخه‌های الفهرست است تصور می‌رود یا ابن ندیم آنرا صحیح ثبت نکرده و یا نساخ‌الفهرست آن را تحریف کرده باشند.
4 – فرهنگ فارسی استاد دکتر محمد معین و المعجم فی معائیر اشعار العجم شمس قیس تصحیح استاد مدرس رضوی ص 486.
1 کتاب هنگمتانه تألیف آقای مصطفوی
2 دو لوح در موزه ایران باستان و یک لوح متعلق به مارسل ویدال
3 مجموعه مارسل ویدال
4 متعلق به یک مجموعه شخصی در انگلستان.