پولشویی جرمی پنهان در سایه
اشاره
کی از پدیده های شومی که طی چند دهه اخیر در اقتصاد کشورها از یک سو و در سطح اقتصاد جهانی ازسوی دیگر ریشه دوانده است، پدیده سیاه پولشویی است.
در جریان این آفت اقتصادی پولهایی که فاقد خاستگاه موجه و مشروع هستند در روندی که ظاهری از فعالیتهای قانونی دارند، قرار می‌گیرند و چهره واقعی شان پنهان می‌ماند.
بسیاری از کارشناسان مالی و نظریه پردازان مسایل جهانی سازی یا یکسان سازی اقتصاد ها و بازار های مالی براین اعتقادند که رشد پدیده پولشویی را باید در جریانات چنددهه اخیر در سطح جهان بررسی ومطالعه کرد. جریاناتی مانند رشد بسیار سریع بازارهای مالی طوری که تعادل میان بخشهای مختلف مالی را برهم زده است یا دگرگونی های فناوری و علمی مانند توسعه و پیشرفت بسیار شگرف در ارتباطات و رایانه ها در زمینه دادوستد مالی و درنهایت روند جهانی شدن و درهم آمیخته شدن اقتصادهای ملی و بازارهای مالی با یکدیگر. از آنجا که جابه‌جایی پولها فراتر از مرزهای ملی رفته و به علت ادغام هرچه بیشتر بازارها این جابه جایی با سهولت بیشتری نسبت به چنددهه قبل امکانپذیر شده است.بنابراین با برهم خوردن تعادل میان بخشهای مختلف اقتصادی چه در سطح ملی و چه جهانی و نیز رشد سریع تکنولوژیکی در تمام زمینه‌ها به کمک توسعه ارتباطات، این احتمال وجود دارد تا سوداگریهای مهلک مالی در شکلهای جدیدی از جرایم اقتصادی رشد یابد که یکی از این جرایم می تواند پدیده پولشویی باشد.
براساس آمارهای جدید اقتصادی در اروپا و آمریکا، حجم هنگفت از پول سیاه، این تصور غلط را دامن زده است که می توان با ادغام آن در اقتصاد کشورها، بسیاری از کمبودهای مالی در سطح ملی و حتی در سطح بین الملل را تامین کرد غافل از اینکه ماهیت چنین پولهایی به علت نامشروع بودنشان و نیز بی ثباتی یا سیال بودن، چنین امکانی را فراهم نمی آورد. از این رو نه تنها نمی تواند تامین کننده منابع مالی توسعه برای دولتها باشد بلکه باعث تخریب یا ایجاد اختلال در روند سیاستهای توسعه ای حکومتها نیز خواهدشد و نوعی ناپایداری یا بی ثباتی را نیز در اوضاع اقتصادی ایجاد خواهدکرد. این امر موجب شده است تا بیش از یکصد کشور به مبارزه با این شیطان مالی برخیزند و چارچوبها و مقررات قانونی خاصی را برای برخورد با چنین پدیده ای تدوین نمایند.
اما راههای واقعی و اساسی برای مقابله با پولشویی که سلامت اقتصادی جوامع را به مخاطره انداخته است چیست. آیا تنها با تدوین مقررات مقطعی می توان با این پدیده که توان خشکاندن ریشه های اقتصادی یک کشور را دارد، به مبارزه برخاست یا باید آن را به علت داشتن ماهیت فراملی در چارچوبهای گسترده همکاریهای بین المللی مطالعه کرد؟
واردشدن به چنین مباحثی نظریات کارشناسانه و دقیقی را می طلبد که بدون بررسی کامل و اساسی راه به ناکجا خواهدرفت.
اینکه پدیده پولشویی چگونه به وجود می‌آید و چه اهدافی را درپی می گیرد و نیز چه آثار مخربی را بر اقتصاد یک کشور در جزء و بر اقتصاد جهانی درکل می گذارد از اهداف اساسی این گزارش ویژه می باشد.
مطالعه قوانین و مقررات خاصی که برای مقابله با «پول سیاه» وجود دارد و اینکه دول جهانی که نگران اقتصاد آینده خود می باشند چه سیاستهایی را درجهت کنترل سوداگران اقتصادی به کار می گیرند از موضوعات و پرسشهای مهم دیگر است که در این گزارش به آنها پاسخ داده شده است با هم می‌خوانیم.
دلایل و آثار مخرب پولشویی
اگر منابع مالی را روی دوم سکه اقتصاد در یک جامعه بدانیم و باور داشته باشیم که این منابع اثرگذار بر توسعه اقتصادی هستند، چنانچه شرایطی فراهم شود تا اقتصاد از شکل رسمی به سوی عملکردهای غیررسمی حرکت کند، پس منابع مالی نیز در شرایطی غیرمتعادل و آسیب پذیر به فعالیت خود ادامه خواهند داد و می دانیم که اگر اقتصادجوامع در مسیرهای غیررسمی شکل بگیرند و گسترش یابند فعالیتهای مالی غیررسمی به صورت پولهای غیرمتشکل در بخش های غیررسمی فعالیت خواهندکرد. چنین پولهایی سویه غیرمتشکل از یک اقتصاد را بزرگ کرده و نوعی اختلال که خود ناشی از عدم تشکل ساختاری است به وجود می‌آورند. در چنین حالتی اگر کوشش شود تا پولهای غیرمتشکل وارد اقتصاد متشکل شود، پدیده ناپسند پولشویی خلق می شود که نتیجه اش برهم خوردن تراز و تعادل عمومی در اقتصاد متشکل است.
به اعتقاد کارشناسان مالی و اقتصادی چنانچه تعادل عمومی یک اقتصاد برهم بخورد، تمامی سیاستهای بخش مالی بی‌هویت شده و تاثیرگذاری خود را از دست می دهند.
شاید به نظر برسد که اندازه این مشکل همان است که گفته شد اما مشکل بزرگتر این است که پول های نامشروع در بسیاری موارد، ازطریق نهادهای مالی رسمی وارد بازار می شوند. از این رو پولشویی اهمیت می یابد و باید به نتایج مخرب آن توجه جدی شود.
شاید بتوان گفت که پولشویی جرم بزرگ جهان هزاره سوم شده است. اما هنوز مفهوم و آثار تخریبی آن آنطور که باید در ممالک پیشرفته که ادعای مبارزه با این پدیده نه چندان نوپا را دارند، ناشناخته مانده است.
واقعا پولشویی چیست و چه عواملی باعث رشد این پدیده ناخوشایند می شود؟ بسیاری معتقدند پولشویی روندی است که طی آن، حجم هنگفتی از پول که از راه غیرقانونی مانند قاچاق یا هر فعالیت غیرقانونی و زیرزمینی به دست آمده و به ظاهر به درآمدی قانونی تغییر شکل می‌دهد.
ریشه اصطلاح پولشویی را باید در مالکیت‌های مافیایی دهه 1930 آمریکا مطالعه کرد. طی آن سالها، فعالیتهای گسترده‌ای در برخی مراکز آمریکا، همچون نیویورک، صورت می گرفت. آنها پولهای کلانی از اخاذی و قاچاق به دست می‌آوردند و لازم بود صورتی مشروع و قانونی به این پولها بدهند. یک راه برای این کار، خرید کسب وکارهای به ظاهر مشروع و آمیختن درآمدهای غیرقانونی‌شان با درآمدهای مشروعی بود که از این فعالیتها به دست می آمدند. رختشویخانه‌ها، ازجمله کسب و کارهای نقدی بود که خرید آنها توسط افرادی همچون آل کاپون مزیتی انکارناپذیر داشت.
در مقابل، برخی نیز معتقدند که انتساب ریشه این اصطلاح به فعالیت گروههای مافیایی دهه 1930 یک افسانه است و وجه تسمیه پولشویی درست از آن روست که به دقت آنچه را که رخ داده است، بیان می‌کند: پول سیاه یا غیرقانونی با یک مجموعه نقل وانتقال، شسته و تمیز می‌شود. به هرحال، پولشویی اصطلاح به نسبت تازه ای است که نخستین بار در جریان رسوایی واترگیت در سال 1973 پدیدار شد و نخستین دفعه ای که دریک چارچوب حقوقی و قانونی مطرح گردید، در سال 1982، در دادگاهی در آمریکا بود، و از آن پس، در سطح گسترده ای به کار رفت و کاربرد متداولی در سرتاسر جهان یافت.
در یکی از گزارشهای سازمان ملل در سال 1993، مهمترین ویژگیهای پولشویی چنین برشمرده شد: «ماهیت جهانی، قابلیت انعطاف و انطباق عملیات، بهره جویی از آخرین تمهیدات فناورانه و کمکهای تخصصی، مهارت موجود در عملیات پولشویی و منابع عظیم موجود در آن».
به هر تقدیر، دلایل پولشویی کم و بیش روشن است. کافی است ریشه واقعی درآمد حاصل از فعالیت غیرقانونی پنهان شود، یا بتوان این درآمد را دراختیار و کنترل داشت، ودرنهایت، کافی است برای انبوه نقدینگی حاصل از ارتشا، فساد، جنایت و جز آن، ظاهری قانونی ایجاد شود.
بدین ترتیب، چنانکه گفته شد، در جریان پولشویی، برای آنکه ریشه های درآمد نامشروع و غیرقانونی پنهان شود، این درآمد درگیر فعالیت تازه ای با ظاهر مشروع و قانونی می شود. هرچند پولشویی مستلزم مجموعه پیچیده ای از عملیات مالی است، به طورعام، شامل سه گام اصلی می شود.
نخستین گام، گردش فیزیکی وجوه نقد است. این مرحله به استقرار مصطلح است، و طی آن، درآمد غیرقانونی برای مثال نزد بانک یا انواع نهادهای مالی رسمی یا غیررسمی سپرده گذاری می شود؛ یا به خارج ارسال می شود و درنهادهای مالی خارجی پس انداز می گردد، یا با آن کالاهای باارزشی همچون آثار هنری، فلزات و سنگهای گرانبها، که بعدا بتوان به راحتی آنها را فروخت، خریداری می‌شود.
دومین گام، کوشش برای پنهان کردن منبع اصلی مالکیت با ایجاد لایه هایی از دادوستدهای پیچیده مالی است. با این کار، مسیر حسابرسی مبهم و پنهان می شود. این مرحله به لایه گذاری موسوم است. در این مرحله، شبکه بغرنجی از دادوستد های مالی صورت می گیرد. گاه این کار با استفاده از انتقال الکترونیک وجوه انجام می شود با توجه به اینکه اکنون روزانه حجمی در حدود 1000 میلیارد دلار ازطریق شبکه الکترونیک جابه جا می شود و نزدیک به یک میلیون نقل و انتقال الکترونیکی وجود دارد که اغلب آنها مشروع و قانونی است، اطلاعات کافی برای آگاهی از ماهیت پولی که جابه جا می شود، وجود ندارد. ازاین رو، این شبکه فرصتی استثنایی برای پولشویان پدید می آورد تا پولهای سیاه را جا به جا کنند. دیگر شکلهای مورداستفاده دادوستدهای پیچیده با کارگزاران سهام، کالاها و معاملات آتی است.
در آخرین مرحله فرایند پولشویی که به درهم آمیزی مصطلح است، پول غیرقانونی در یک نظام موجه مالی و اقتصادی ادغام می شود و مانند دیگر داراییهای موجود، شکلی مشروع پیدا می کند. با انجام موفقیت آمیز این مرحله، تمیز ثروت قانونی و غیرقانونی از یکدیگر به دشواری امکانپذیر است. روشهای معمولی که در این مرحله از آن استفاده می شود، عبارتند از: تاسیس شرکتهای گمنام در کشورهایی که حق رازداری در آنها تضمین می شود؛ ارسال اعلامیه های دروغین صادرات – واردات کالا که طی آن پولشو امکان می‌یابد پول را از شرکت یا کشور به شرکت یا کشور دیگر انتقال دهد؛ و آسانترین روش، انتقال الکترونیکی پول به یک بانک قانونی از بانکی است که در تملک پولشوهاست.
فعالیتهای اقتصادی مستعد پولشویی
بهترین و موثرترین روش برای پولشویی دراختیار داشتن بانک است. هنگامی که یک نهاد بانکی یا یکی از مقامهای اصلی آن در فعالیت پولشویی همکاری داشته باشد، فرایند پولشویی نسبتا آسان خواهدبود. دیگر زمینه مستعد پولشویی، بازارهای آتی است. در این بازارها، تمام دادوستدها به نام کارگزاران انجام می شود، نه مشتریان آنها. پولشوها می توانند با خرید یک کالا و فروش آن و صرفا دادن کمیسیونی به کارگزاران پولهای خود را تمیز کنند. نهادهای مالی غیربانکی و امثال آن نیز همچون بانک می توانند در خدمت پولشویی قرار گیرند. قمارخانه ها نیز جذابیت ویژه ای برای پولشویان دارد. علاوه بر موردهای بالا، فعالیتهایی که در آن کالاهای گرانقیمتی عرضه می شود که قابل نقل و انتقال هستند و در بسیاری از موارد، معمولا حالت نقدی دارند، حوزه های جذاب پولشویی به شمار می رود. بازار اشیای عتیقه و طلا و جواهر، برجسته ترین مثالهای موجود هستند.
با همه این تفاصیل، چه حجمی از پول سالانه درجهان شسته می شود؟ هیچ کس حجم واقعی پولشویی را نمی داند. اما همه اذعان دارندکه حجم پول سیاهی که سالانه شسته می شود، سربه صدها میلیارد دلار می زند. براساس آخرین برآوردها، اکنون سالانه بیش از 500 میلیارد دلار در جهان پولشویی می شود؛ و حال به جرأت می‌توان گفت که پولشویی سرتاسر جهان را فراگرفته است.از کشورهای حوزه کارآییب در آمریکای لاتین که جولانگاه قاچاقچیان موادمخدر است، تا جنوب اروپا، و بازارهای نوظهور شرق آسیا و تا کشورهای سوسیالیستی سابق، رشد مستمر جرایم اقتصادی، سازوکارهای ناکافی مالیاتی و قدرت دولتها و فرار گسترده سرمایه، همه نشانه های نمایان پولشویی است.
تدبیر: بررسی دلایل، اهداف و آثار پولشویی در اقتصاد و نیز نحوه مبارزه با آن را با یکی از صاحبنظران مسایل اقتصادی درمیان گذاشتیم. این صاحبنظر آقای دکتر اسدالله فرزین وش، دانشیار دانشکده اقتصاد دانشگاه تهران می باشد که در ادامه نظریات و دیدگاههای ایشان را می خوانیم: ابتدا دلایل پیدایش پولهای سیاه: به نظر من بهتر است به مفهوم پولشویی توجه نماییم. پولشویی مترادف است با پنهان کاری مالی و آن به معنی تبدیل پولهای حاصل از درآمدهای غیرقانونی (به اصطلاح پولهای کثیف) به پولهای تمیز و قانونی با استفاده از خلاءهای قانون در سیستم پولی و بانکی کشورها می باشد. پس وجود خلاءهای قانونی در سیستم پولی و بانکی هر کشور و نحوه عملکرد آن می تواند زمینه های پولشویی را در آن کشور فراهم نماید. مثلا امکان دریافت و پرداخت نقدی ارقام در حجم وسیع، زمینه مناسبی برای ایجاد پولشویی فراهم می نماید. افرادی که به دلیل طمع وحرص زیاد برای مال اندوزی به جریان پولشویی کمک می نمایند، می‌توانند حسابداران، وکلا، واسطه گران مالی، و صاحبان حرف مرتبط با بازار پولی و مالی باشد. این افراد معمولابه صورت مستقیم درجریان پولشویی دخالت نمی‌نمایند بلکه عملیات غیرقانونی پولشویان را مخفی نگه می دارند.