خون و نقش آن در بدن چیست ؟
خون مایعی است به نام " پلاسما" که گلبولهای قرمز و سایر سلولهای خونی درآن معلق میباشند. پلاسما و گلبولهای قرمز با هم عهده دار تامین غذا و اکسیژن نسوج و درواقع انرژی بدن هستند و کاهش انرژی یعنی بروز خستگی .
کم خونی چیست ؟
کم خونی اغلب با کمبود هموگلوبین در گلبولهای قرمز توجیه میشود. کمبود هموگلوبین به علل مختلف ، از جمله نقص مواد غذائی ( فقر آهن ، ویتامین B12 ،و اسید فولیک ) و یا کاهش گلبولهای قرمز خون ( دراثر خونریزی ، همولیز و پرکاری طحال ) بوجود می آید .
هموگلوبین چیست ؟
هموگلوبین ، ترکیبی از یک ماده آهن دار به نام " هم " و یک پروتئین به نام " گلوبین " است . این ترکیب درون گلبولهای قرمز جای گرفته و کاهش و یا افزایش آن معیار کم خونی ویا پرخونی است .
کم خونی چه ارتباطی با ذخیره آهن بدن دارد؟
چنانکه اشاره شد، آهن عنصر اصلی هموگلوبین خون است . گلبولهای قرمز که در مغز استخوان بوجود می آیند، آهن مورد نیاز خود را از ذخیره موجود در کبد یعنی " فری تین " تامین می کنند چنانکه غلظت فری تین در کبد کاهش یابد ، انسان به کم خونی " فقر آهن " مبتلا می شود.
علل کم خونی فقر آهن چیست ؟
الف ) خونریزی : در اثز خونریزیها ، ذخیره آهن بدن کاهش می یابد که باید توسط غذا واستفاده از قرصهای آهن دار تامین شود. این نوع کم خونیها درمورد زنان جوان که با خونریزی پرحجم ماهیانه روبرو هستند ، کاملا صدق میکند . خونریزیهای ضعیف و دنباله دار که به علت زخم معده و سرطان روده ، تومورهای تخمدان ، مثانه ، کلیه ها و همچنین فیبروز رحمی بوجود می آیند. در بلند مدت منجر به فقر آهن میگردند . به منظور پیشگیری از عواقب احتمالی کم خونی ، پزشکان انجام آزمایش سالیانه خون در مدفوع را توصیه می کنند.
ب ) کمبود آهن در رژیم غذائی : عدم استفاده کافی ازغذاهای آهن دار ، در دراز مدت منجر به کم خونی فقر آهن می شود.
ج ) اشکال در جذب آهن : جذب آهن در بیماریهای روده ای مانند پولیپ ، اسهالهای مزمن و جراحیهای انجام شده در روده ، مختل میشود . با توجه به اینکه اسید معده از عوامل موثر در جذب آهن می باشد، مصرف زیاد داروهای ضد اسید نیز در آن اختلال بوجود می آورد.
د ) بارداری : با افزایش حجم خون در دوران بارداری ، نیاز مادر و جنین به آهن افزایش می یابد که باید با تغذیه مناسب تامین شود، در غیر اینصورت ،کم خونی مادر منجر به کندی رشد جنین و احیانا سقط آن میگردد. مادران جوان جامعه ما اغلب این واقعیت را نادیده گرفته و با کم خونی فقر آهن روبرو هستند.
عوارض کم خونی فقرآهن چیست ؟
کم خونیهای ضعیف در مراحل اولیه علامتی ندارند ولی با ادامه آن به تدریج عوارض مربوطه ظاهر می شود . اولین و مهمترین عارضه کم خونی ، خستگی است . فعالیت حیاتی افرادی که هموگلوبین خون آنها پائین است ، کاهش یافته وزود خسته می شود ضعف و رنگ پریدگی ،التهاب و سوزش زبان ، زخم کناره دهان وشکنندگی ناخن ها وهمچنین سردرد و سرگیجه از عوارض بعدی کم خونی است . تمایل غیر طبیعی به مواد غیر غذائی مانند جویدن یخ ، خوردن نشاسته خام نیز از نشانه های " کم خونی فقر آهن " است . این مشکل درکودکان بیشتر دیده می شود. کودکانیکه به خوردن خاک تمایل پیدا می کنند، به طور غیر مستقیم از کم خونی خود خبر می دهند بخشی از کم خونی این کودکان نیز ممکن است دراثر مسمومیت با سرب موجود در رنگ دیوار منازل تشدید شود. کودکان کم خون ، اشتهای خود را به غذا از دست می دهند و مقاومتشان در برابر عوامل عفونی کاهش می یابد.
چه کسانی د رمعرض کم خونی فقر آهن قرار دارند ؟
به طور کلی زنان بیشتر از مردان در معرض خطر " کم خونی فقر آهن " هستند . زیرا علاوه بر خونریزیهای ماهیانه ، کلا ذخیره آهن بدنشان نسبت به مردان کمتر است . چنانکه اشاره شد ، زنان جوان ، به خصوص بانوانی که گرفتار دفع پرحجم خون در عادت ماهیانه می باشند و همچنین کودکان در مرحله رشد سریع ، نیاز زیادی به آهن خوراکی دارند ، چنانکه نتوانند از مواد غذائی آهن دار استفاده کنند، به سرعت گرفتار کم خونی می شوند از این نظر ، کودکان پیش دبستانی و دبستانی در جهان برای جبران کم خونی از حمایتهای اجتماعی بیشتری برخوردارند.
کم خونی فقر آهن چگونه مشخص میشود؟
کم خونی با کاهش هموگلوبین خون مشخص می شود. محدوده طبیعی هموگلوبین خون در سنین مختلف درجدول زبر مشخص شده است .
زنان : ١٢ تا ١٦ گرم درصد
مردان : ١٤ تا ١٨ گرم درصد
نوجوانان : ١٢ تا ١٦ گرم در صد بچه ها : ١٠ تا ١٤ گرم در صد
شیرخواران : ١٠ تا ١٥ گرم در صد نوزادان : ١٦ تا ٢٥ گرم درصد
افرادی که هموگلوبین خون آنها پائین تر از مقادیر نامبرده است ، کم خون محسوب می شوند . لازم به ذکر است که ارقام اشاره شده تا حدی نسبی بوده و به عوامل دیگر خونی نیز ارتباط پیدا می کنند. چنانکه ممکن است دو ورزشکار با هموگلوبین خون برابر ، آنکه ذخیره آهن یعنی " فری تین " بیشتر دارد ، از انرژی بالاتری برخوردار باشد. " سی بی سی " آزمایش پر درخواستی است که با انجام آن علاوه بر غلظت هموگلوبین خون ، خصوصیات کلی سلولها از جمله شکل و رنگ و حجم و تعداد آنها نیز بررسی می شود." فری تین " همواره غلظت هموگلوبین را در حد طبیعی حفظ می کند و از کاهش آن جلوگیری می کند . لذا پزشکان در موارد کم خونی فقر آهن ، قبل از هر اقدامی به سنجش " فری تین " خون می پردازند و در مراحل بعد برای ریشه یابی علت کم خونی ، به آزمایش های تکمیلی دیگر یعنی اندازه گیری آهن خون و ترانسفرین ( پروتئین حامل آهن ) و همچنین در صد اشباع ترانسفرین می پردازند.
معضلات کم خونی چیست ؟
چون آهن علاوه بر فعالیت خون سازی در ساختمان عضلات و بعضی از آنزیم های مهم بدن نیز وارد می شود، کمبود آن منجر به کندی رشد جسمی و به خصوص مغزی نوزادان و شیرخواران می گردد. این ضایعه در موارد شدیدتر ممکن است برگشت ناپذیر شده و کودک را در کند ذهنی همیشگی نگه دارد . خردسالان کم خون ، اغلب نا آرام و تحریک پذیر می باشند. کودکان کم خون در مرحله پیش دبستانی و دبستانی با ضعف یادگیری ودرک مطالب روبرو می شوند . " کم خونی فقر آهن " در بانوان باردار ، بر رشد جنین اثرگذاشته و ممکن است زمینه ساز سقط آن شود . نوزادانی که از مادران مبتلا به فقر آهن به دنیا می آیند ، اکثرا کم وزن و ضعیف می باشند.
روش درمان کم خونی فقر آهن چیست ؟
علت کم خونی های شدید، باید قبلا ریشه یابی شود. مواد غذائی به تنهائی جوابگوی تخلیه آهن ذخیره شده بدن نمی باشند. بنا براین متخصصین زنان و زایمان و همچنین متخصصین کودکان برای درمان کم خونی بیماران خود از داروهای آهن دار استفاده می کنند. آهن خوراکی نقص کمبود را در بانوان باردار تامین می کند. خونریزی های پر حجم ماهیانه بانوان نیز با داروهای مخصوص قابل کنترل می باشند.
چگونه می توان از کم خونی فقر آهن پیشگیری نمود؟
" کم خونی فقر آهن " را می توان با تنظیم رژیم غذایی مناسب کنترل نمود.عمده ترین مواد غذائی آهن دار عبارتند از جگر گوسفند ، زرده تخم مرغ ، گوشت قرمز بی چربی ، گوشت مرغ و بوقلمون ، ماهی وسایر آبزیان است . اغذیه گیاهی نیز مانند جوانه گندم ، شیره چغندر ( ملاس ) ، حبوبات ( عدس و نخود) سبزیجات سبز به خصوص اسفناج ، نان و میوه های خشک ( کشمش و زرد آلو و گردو ) ، دانه های گیاهی و خشکبار از آهن غنی برخوردارند.شدت جذب آهن غذاهای گیاهی کندتر از حیوانی است . بنابراین اغلب همراه با غذاهای گوشتی مصرف می شوند . صرف یک لیوان آب پرتقال و یا سایر مرکبات در روز ویا استفاده از قرصهای ویتامین C شدت جذب آهن را افزایش می دهد. صرف چای و قهوه با غذا ، باعث محدودیت جذب آهن می گردد. به همین دلیل استفاده از آنها همراه غذا توصیه نمی شود . در بیماری های عفونی ، آهن به صورت عامل دفاعی از محیط فعالیت باکتریها خارج شده و به کم خونی منتهی می گردد. لذا برای پیشگیری از کم خونی فقرآهن و گریز از خستگیهای بی دلیل ، توجه به حفظ بهداشت و رعایت رژیم غذائی غنی از آهن به خصوص در کودکان و بانوان جوان و باردار بسیار لازم است .