بیش از 95 درصد مردم ایران مسلمانند و در طول چندین قرن این خصیصه مهم کشور ایران بوده است زرتشتیان ، پیروان مسیحسیت و یهودیان اقلیت های بسیار کوچک مذهبی ایران را تشکیل می دهند و در طی قرون متمادی نسبت به آنها مدارا شده است . البته مواردی از خشونت و تبعیض مذهبی وجود داشته اما در مجموع ایرانیان آن چنان رفتار کرده اند که ر مقایسه با ملت های دیگر جایی برای شرمساری و سر افکندگی باقی نمی ماند .
باپیدایش ناسیونالیسم ایرانی در این مدارا و تساهل همدگرگونی ایجاد شده است این دگرگونی اجتناب ناپذیر بوده است . ناسیونالیسم چنین ایجاب می کند که پیروان آن احساس یگانگی کنند و این احساس در میان اکثریت شیعه آسان تر است تا در میان یهودیان ، مسیحیان و زتشتیان که وضعیت خاص خود است و می تواند ر میان پیروان ادیان و مذاهب مختلف وفاداری مشترک ایجاد کند . وانگهی احساسات ناسیونالیستی به صورت عریان و مجرد وارد ایران نشد . این اندیشه با پوشش لیبرالی غربی به ایران وارد گردید و لیبرالیسم غربی خواهان آن بود که به حق فرد در مورد باورهای مذهبی اش احترام گذاشته شود . قدر مسلم اینکه با آمدن ناسیونالیسم به ایران وضعیت اقلیت های مذهبی دستخوش تغییر می شد اما تعیسین سمت و سوی چنان تغییری به راحتی قابل پیش بینی نبود .
ارمنی ها
در بررسی مساله پیدایش ناسیونالیسم ایرانی متوجه می شویم که ارمنیان هم در رویارویی با این ناسیونالیسم تقریباً همان مشکل کردها را داشتهاند اینها هم مثل کردها در دو سوی مرز شمال و غربی ایران زندگی می کرده اند. دارای تاریخ ، مذهب ، زبان و فرهنگ متمایز خاص خود بوده اند ، و تحول ناسیونالیسم ایرانی با تحول ناسیونالیسم ارمنی همزمان بوده و تقارن داشته است . بر خلاف مورد کردها ، نیروهایی که خواهان جدایی ارمنیان از ایران بودند به مراتب قوی تر از نیروهای تجزیه طلب کرد عمل می کردند . ارمنی ها بر خلاف کردها تاریخی طولانی و پر افتخار داشته اند ، تاریخ آنان زائده تاریخ ایران به شمار نمی رود . فرهنگ ایران متمایز می شود . به علاوه بخش بزرگی از جمعیت ارمنی ایران – بر خلاف کردان تحصیل کرده اند با غرب تماس داشته و آمادگی بیشتری برای پذیرش ناسیونالیسم دارند در نتیجه ناسیونالیسم ارمنی از شالوده حمایتی گستره تری برخوردار بوده است .
جمعیت تقریباً 60 هزار نفری ارمنیان ایرانی[1] در سه نقطه کشور تمرکز یافته اند: آذربایجان ، اطراف اصفهان ، و تهران . هر یک از گروه ها تاریخ و سنت های خاص خود را دارند . ارمنیان آذربایجان با توجه به اینکه از قرن ها پیش ساکن این منطقه بوده اند تا پیش از جنگ جهانی اول باارمنیان قفقاز و آناتولی خاوری تماس نزدیک داشته اند .
اگر در بررسی اقلیت ها آنان را عناصری مخالف وحدت ناسیونالیستی ایران تلقی کنیم این امر در مورد ارمنیان مصداق ندارد مثلاً اینان نه تنها در انقلاب مشروطیت در کنار مردم بودند بلکه نقش بسیار فعالانه ای هم بر عهده داشتند روشنفکران ارمنی در انتقال ایدوئولوژی ناسیونالیستی به ایران و اشاعه آن نقش مهمی ایفا کردند . به یاری همین عناصر بود که تعدادی از مسلمانان ایران با اندیشه های ناسیونالیستی آشنا شدند و آنها را پذیرفتند . اما نقش ارمنیان از نقش محرک فکری ناسیونالیسم لیبرالی بسی فراتر می رود . آنها از ناسیونالیسم لیبرالی حمایت کردند و در راه آن جنگیدند . در میان مدافعان تبریز در برابر حمله مزدوران آدمکش محمد علس شاه عده زیادی ارمنی بودند[2] . یفرم خان در 1288 ائتلاف قوای ضداستبدادی را در جنگ بانیروهای ارتجاعی تبریز به پیروزی رسانید . در 1291 تاجم هواداران محمد علی شاه را که عمدتاً ترکمن بو.دند شکست داد و در سراسر دوره انقلاب مشروطیت با کردهای طرفدار سالار الدوله سرگرم مبارزه بودند . توضیح یک چنین جلوه بارزی در صدر جنبش ناسیونالیسی ایران چندان دشوار نیست ، بسیاری از ارمنیان به بازرگانی یاپیشه وری اشتغال داشتند و همراه سایر هموطنان غیر ارمنی ، با رژیم استبدادی در تضاد قرار می گرفتند چرا که رژیم ساختار فئودالی داشت و می خواست تمامی منابع ایرانی را به اجنبی واگذار کند . آنچه موجب مهم تر شدن نقش ارمنیان در تحول ناسیونالیسم ایرانی می شود تماس گسترده شان با غرب است که هیچ تناسبی با تعداد ارمنیان در مقایسه با کل جمعیت ایران ندارد . میسیونرهای مسیحی خاصه فرانسویان توجه ویژه ای به ارمنیان مبذول می داشتند و اکثر آنها را در مدارس خود نام نویسی می کردند . بدیهی است که این دو ناسیونالیسم ایران و ارمنی هدف های متفاوت و گاه متعارضی را دنبال می کردند . و بروز این تفاوت ها و تعارض ها گریز ناپذیر است . در زمینه نظامهای ارزشی ، ناسیونالیبست ها ی لیبرال ایرانی ، ارمنیان رابرادران خودتلقی می کردند اما با توجه به پیشداوری مسلمانان ناآگاه دور و بر رشد و تقویت این برادری امری نا متحمل به نظر می سید .
در 1906 ( 1287) چند بازرگان ایرانی در قفقاز به دست ایرانیان کشته شدند و تب ضد ارمنی در تبریز بالارفت . اما رهبران ناسیونالیست مشروطه خواه از این واکنش عمومی استفاده کرده تظاهراتی علیه رژیم سرکوبگر محمد علی میرزا ولیعهد که در آن زمان والی آذربایجان میز بود – به راه انداختند[3] . این امکان وجود داشت که ناسیونالیست های ایرانی و ارمنی در دولت لیبرالی آینده با یکدیگر همکاری بکنند اما قبل از وقوع چنان امری تحولات بین المللی ناسیونالیست های ارمنی را به اردوگاه مخالف راند و تعارض دو ناسیونالیسم را به آن چنان شکل عریانی مطرح کرد که هر نوع وحدت و اتحادی در آینده نا متحمل گردید .
نیروهای روسیه که از 1909 آذربایجان را در اشغال داشتند به دفعات از مسیحیان روسیه ، ارمنی – حمایت کردند . در نتیجه با شروع جنگ جهانی اول ارمنیان به حمایت از روسیه برخاستند و در پاییز سال 1914 ارمنی های تبریز به نفع روسیه تظاهرت کردند[4] . دلیل و مدرکی برای اثبات این مطلب وجود ندارد اما اگر سید ضیاء چنان امیدی داشته باید گفت درک جامع و درستی از تغییر اوضاع و شرایط نداشته و دگرگونی های حاصل از جنگ جهانی اول را از نظر دور داشته است .
درست همان طور که احساسات ارمنیان ایران در خلال جنگ جهانی اول به هواداری از روسیه شاید برای همیشه امکان ادغام ارمنیان را در ملت ایران نا ممکن ساخت . امروزه هم احساسات هواداری از شوروی از سوی بخشی از ارمنیان ایران موجب از بین بردن آرامش جمعیت ارمنی مقیم ایران می گردد . از آنجا که بسیاری از ارمنیان ، شوروی رامیهن خود قلمداد می کنند .
حمایتی که ارمنیان و عمدتاً عناصر مسیحی آذربایجان از جمهوری خودمختار آذربایجان به عمل آوردند موجب خشم ایرانیان شد که اساساً ارمنی ها را خائن می دانستند .
مسیر تحول رویدادها نشان داد که ناسیونالیسم ایرانی – بر خلاف امیدها و انتظارهای اولیه – قادر به جذب ارمنیان ایران نیست . مناسبات بین المللی که ایرانی ها یا ارمنی ها کنترلی بر آن ندارند – امکان جذب ارمنیان درناسیونالیسم ایرانی را از میان برده اند . مسیر تحولات شاید فرا رسیدن روزی را به جلو اندازد که ایرانیان شاهد پیوند و وفاداری پر توان وگسترده ارمنیان به ارمنستان باشند و این وفاداری دیگر جایی برای ایران دوستی آنان باقی نگذارد .