نقاشی ایران باستان
در ایران باستان تصاویر با رنگهای تند و یکدست کشیده می شد و گاهی نقوش شباهت های زیادی به یکدیگر داشته، اما می توان گفت که نقوش و صور نوعی زیبایی و فریبندگی دارند که به محض دیدن آنها در اعماق دل جا گزیده و دیدگان از آن همه زیبایی و ظرافت متحیر و شگفت زده می شود.
قدیمی ترین آثاری که در زمینه نقاشی تا به حال شناخته شده تصاویری است که به دست انسان نخستین بین ده تا پانزده هزار سال قبل از میلاد مسیح درون غارها نقاشی شده است.
این نقاشی ها تنها با قصد تزئین و با فکر زیبایی شناختی بوجود نیامده است بلکه هدف این بوده که با تقلید از طبیعت موجود همانند واقعیت به وجود آورند تا آنکه بتوانند ارتباطی با همنوع خود از طریق تصاویر نقش شده برقرار کنند. این گونه نقاشی ها با خطوط محکم طراحی شده و با مواد رنگین طبیعی رنگ آمیزی شده اند. به طوری که به مرور زمان هنوز آثاری از آنها باقی مانده است. موضوع نقاشی ها حیواناتی از قبیل اسب، کرگدن، فیل ماموت وگراز وحشی است که بشر برای ادامه حیات خود آنها را شکار می کرده اند. از بهترین نمونه های به دست آمده مربوط به همین دوره می توان به غار التامیرا در شمال اسپانیا که در سال ۱۸۷۹ میلادی شناخته شده، دیگری متعلق به غار لاسکو که در فرانسه در سال ۱۹۴۱ میلادی کشف شد، اشاره کرد. نقاشی های به دست آمده از این دو غار تصاویری است از حیواناتی که جنبه تخیلی نداشته و مستقیماً از مشاهدات عینی انتخاب شده است. به طور کلی می توان چنین نتیجه گرفت که بشر از این طریق توانست موجودیت و حیات خود را در سال های قبل از میلاد به ثبت رساند. در مصر باستان هنر نقاشی در مقابل معماری و مجسمه سازی از اهمیت کمتری برخوردار بوده است، مع الوصف آثار قابل ملاحظه ای از آن دوره در موزه های مهم دنیا نگهداری می شود.
در ایران باستان تصاویر با رنگهای تند و یکدست کشیده می شد و گاهی نقوش شباهت های زیادی به یکدیگر داشته، اما می توان گفت که نقوش و صور نوعی زیبایی و فریبندگی دارند که به محض دیدن آنها در اعماق دل جا گزیده و دیدگان از آن همه زیبایی و ظرافت متحیر و شگفت زده می شود. این تصاویر در میان اهل فن و هنر در هر دوره از زمان مورد تکریم بوده و بدان به دیده تحسین می نگرند.
همان طور که قبلاً اشاره شد دانش و معلومات ما راجع به نقاشی و صورت کشی ایران بیش از اسلام همیشه مجهول بوده و اگر هیأت باستان شناسی انگلیسی- آلمانی- فرانسوی در ایران به قسمی از این فنون اطلاع یافتند و تا حدی از آن بهره ها گرفته اند با این وجود باز معلومات ما ناتمام و ناقص مانده است. از آثار به دست آمده توسط باستان شناسان آلمانی فون لوکوک و گرینویدل می توان به آثار نقاش زبردست ایرانی به نام مانی که در قرن سوم میلادی می زیست اشاره کرد؛ او نقاش ماهر و توانایی بوده و به زینت و آرایش کتب مذهبی مبادرت می ورزید. آثار مکشوفه در موزه آثار بین المللی برلن «آلمان» نگهداری می شود.
●نقاشی در اسلام
هنگامی که پیام توحید توسط پیامبر اسلام در شبه جزیره عربستان طنین انداخت نقاشی و پیکر تراشی به واسطه خاتمه دادن به عمل بت پرستی که در زمان جاهلیت عرب به مثابه ابزاری در دست قدرتمندان جهت تحمیق خلایق به کار برده می شد تحریم شد. به همین دلیل هر اثری که به گونه ای در ارتباط با شرک مردم به کار گرفته می شد تخریب و نابود می گشت از این جهت مسلمانان صدر اسلام درصدد کشیدن صورت انسان و حیوان که دارای روح و جان بودند برنیامده و به نقاشی آن نیز توجهی نداشتند. بعد از رحلت پیامبر اکرم(ص) در زمان خلافت امویان سبکی تازه با عنوان نگارگری نضج گرفت و به تقلید کور از قیصرهای رومی و زندگی شاهانه ایرانی هنر نگارگری نقاشی- تجسمی زینت بخش قصرها و کاخ های امویان شد. با توجه به تولد دوباره هنر حرام و التقاطی، مسلمانان هنرمند تحت تأثیر القائات امویان قرار نگرفتند و کوشیدند هنر خود را مطابق با فرامین اسلام و برخاسته از فطرت پاکشان که خداوند رحمان در وجودشان به ودیعه گذاشته شکوفا سازند. در این راه از هیچ کوششی فروگذار نکردند و به مرور موفق شدند تا اسلوب و روش و سبک های جدیدی ابداع نمایند و فرزند مشروعی از این هنر تجسمی و نگارگری را به منصه ظهور برسانند تا به عنوان یکی از عظیم ترین آثار هنری مسلمانان به جهانیان معرفی کنند. به همین دلیل مسلمانان در آغاز کار به ایجاد و ابداع کشیدن رسم های زیبا و دلربا میل و از آن پیروی کردند ولی صور جاندار در آنها وجود نداشت و از اشکال نباتی و هندسی که نصبی در دیگری مداخله می نمود ترسیم کرده و فن و آرایش و تزئین از مشخصات و مزایای فنون اسلامی گردید. بعدها به سبب تشویق حکام وقت و برای دریافت کیسه های زر بعضی از هنرمندان مسلمان به هنر کشیدن صور ذی روح نیز روی آورده و در آن رشته هنر نماییها کردند تا اینکه این فن در نزد آنان جلوه و شکوه فراوانی یافت و به مرور زمان پیشرفتی نیز در این زمینه حاصل گشت.
در این میان می توان به بزرگترین اثر صوری از بقایای کاخ کوچک عمرا که موزیل دانشمند اطریشی در سال ۱۸۹۸ آن را کشف نمود اشاره کرد. این کاخ در طرف شمال شرقی بحر المیت قرار گرفته و گمان می رود که خلیفه اموی کاخ را در اوایل قرن ۸ هجری برای آسایشگاه و سرگرمی خود ساخته است. بنای این کاخ از حجر الحجیر (سنگهای گچی) است و شامل ایوانی دراز بوده که در آن چند تالار وجود دارد بر سقوف این بنای سترگ نقش نگارهایی از سازنده ها و نوازندگان که به پاره ای از کارهای بدنی مبادرت نمودند به چشم می خورند، در گوشه ای دیگر شکارگاه حیوانات بیابانی نقش بسته است و در تالار عالی صورت امیری است که شاید این کاخ از برای او احداث شده است. مع الوصف فن کشیدن این تصاویر و نقوش بیشتر به تقلید از زمان ساسانیان بوده و رنگ و بوی آن دوره را به خود گرفته است. در این برهه از زمان ایرانیان بیشتر به تصویر کتب تاریخی و شرح حال علاقه وافر نشان می دادند.
برای تکامل هنر نقاشی ایران می توان از سه دوره برجسته در تاریخ نام برد. به طور کلی ایران از قرن هفتم تا دوازدهم هجری به دوران اوج هنر امتیاز یافته است. دوره مغول، عصر تیمور و جانشینان او و خاندان صفویه.مغول- از مشخصات مهم انواع فنون در این زمان اثر واضحی از تعلیمات خاور دور در نوع کار و هنر مردم است این اثرگذاری خاور دور در هنر نقاشی در قرن هفتم روبه کمال گذاشت. مینیاتور که در ایران از زمان آغاز خلافت عباسیان برای تزئین کتب خطی و علمی و ادبی به کار آمده بود دارای ویژگیهای چشمگیری شد.
در صنعت آن دوره آثار عجله و شتابزدگی کاملاً مشهود است. به دلیل جنگهای زیاد این دوره برای امرا و بزرگان و رجال دولت مجالی نبود که اندیشه خود را صرف کارهای دقیق و ریزه کاریها کنند و یا ذهن خود را به جزئیات هر کاری متوجه کنند که وقت زیادی را بگیرد و کاری به دقت انجام پذیرد. اما آنچه مورخین و اساتید فن را شگفت زده می کند همان طرز اسلوب و روش استحکام قلم و غرابت اشکال آن است و اعجاب آنها بیشتر در دقت صناعت و یا توجهی است که درباره کشیدن تصاویر به کار رفته است. از مهم ترین آثار باقی مانده می توان به کتاب جامع التواریخ وزیر رشید الدین اشاره نمود که تاریخ آن مربوط به سال ۷۱۴ هجری است که جزیی از آن در کتابخانه انجمن آسیایی دولتی لندن بایگانی شده و جزء دیگرش در کتابخانه دانشگاه ادنبرا می باشد. تصاویر این نسخه خطی شامل تمثال ها و صور حوادث و اتفاقات انجیل و زندگانی بودا و سیرت نبوی (ص) و تاریخ چین و امپراطوری اسلامی را شامل می شود.
نقاشی روی چوب
اسناد تاریخی خبر می دهند که در دوران باستان نقاشی بر چوب بسیار رایج و متداول بوده است . اما از آن جائیکه چوب در مقابل عوامل طبیعی کم مقاوم است بیشتر این تصاویر چوبی از بین رفته اند. یکی از این نوادر نقاشی چوبی از دروه باستان قبر ” تومول * ” در استان افیون ( Afyon ) در ترکیه است. این آرامگاه از چوب حدود ۲۴۰۰ سال پیش بنا گردیده است و معماری آن صدمه زیادی هم ندیده است .اما طبق معمول سارقان اشیاء عتیقه زودتر از باستان شناسان از این آرامگاه بازدید کردند .
دزدان عتیقه شی ء با ارزشی را بدست نیاوردند و از سرخوردگی تعدادی از تیر ها چوبی نقاشی شده مقبره را اره کردند و بسرقت بردند. سرپرست موزه شهر افیون از این سرقت اطلاع حاصل می کند و برای جلوگیری از دزدی مجدد مابقی چوب های آرامگاه را همچنان اره می کند و در اطاق زیر سقف موزه جای می دهد. موزه شهر افیون خبر از این سرقت آرامگاه را می دهد که مورد توجه افکار عمومی قرار نمی گیرد و قبر “تومول” بدست فراموشی سپره می شود. فقط یک محقق درخت شناسی( Dendrochronologie ) از دانشگاه Cornell در نیویورک در سال ۱۹۸۹ و دو باره در سال ۱۹۹۱ برای بررسی این چوب ها به افیون سفر می کند. سفر پژوهشی این محقق آمریکائی زیاد موفق آمیز نبود و دوباره این آرامگاه بدست فراموشی سپرده می شود. کشف مجدد چوب های نقاشی شده نه در ترکیه بلکه این بار در شهر مونیخ در آلمان صورت می گیرد.
به اداره باستان شناسی مونیخ خبر می رسد که تعدادی نقاشی بر چوب که بنظر می رسند قدیمی باشند در اختیار یک شرکت حمل و نقل قرار دارند. یکی از کارمندان این شرکت حمل و نقل که قصد تخلیه انبار شرکت را داشت در آخرین لحظه و قبل از انتقال این چوب ها به زباله گاه شهر متوجه این نقاشی های بر چوب می گردد
و اداره باستان شناسی شهر مونیخ را مطلع می سازد. خیلی زود معلوم می شود که این چوب ها چوب های سرقت شده از مقبره ” تومول ” در ترکیه هستند.
از قرار معلوم دزدان موفق بفروش این چوب ها نشدند و برای دریافت آن ها نیز به شرکت حمل و نقل نیز مراجعه نکردند.
این چوب ها در انستیتو باستان شناسی مونیخ ترمیم ، بازسازی می شوند و با کمک مالی یک موسسه خصوصی به موزه شهر افیون انتقال می یابند. با همکاری متخصصان آلمانی این بار آرامگاه در موزه شهر افیون بنا می گردد. دیوار شمالی مقبره بطور کامل بازسازی شده است و تصویر حیوانات وحشی و ارابه های جنگی را نشان می دهد. چوب های دزدی شده دیوار شرقی را در بر می گیرند و در این بخش ۱۷ مرد ، سه زن و ۱۶ اسب و دو ارابه مشاهده می شوند. در قسمت زیرین بخش شرقی فرمانده ایرانیان ( پادشاه ) دیده می شود که با شمشیر به دشمن ( Skythen ) حمله کرده است ( عکس بالا، قسمت چپ). بخش غربی آرامگاه کامل نیست و نقاشی کم رنگ دو شیر را بنمایش می گذارد.