پیشینه تاریخى طواف
یکى از واجبات حج، طواف بیت الله الحرام است. بر هر انسان حج گزارى که حج تمتع بجاى مى آورد، سه طواف واجب است: طواف عمره تمتع، طواف حج تمتع و طواف نسا. در این نوشتار پیشینه تاریخى طواف، مورد بررسى قرار گرفته است.
طواف در لغت
«طواف» مصدرِ «طاف»، «یطوف» بوده و در لغت گرد چیزى گشتن ودر اصطلاح پیرامون کعبه گردیدن است.
پیدایش طواف
پیشینیه طواف به هزاران سال قبل از هبوط حضرت آدم - علیه السلام به زمین بازمى گردد. فرشتگان در ناحیه «ردْم» از آدم استقبال کرده، به او گفتند: ما دو هزار سال پیش از تو به این خانه حج گزاردیم. آدم پرسید: شما هنگام طواف چه مى گویید گفتند مى گوییم: «سبحان الله والحمدلله ولااله الاالله والله اکبر.»
در روایتى به نقل از امام صادق ع آمده است: آنگاه که خداوند به ملائکه فرمود:
«انّى جاعل فى الأرض خلیفه ، قالوا أتجعل فیها من یفسد فیها و یسفک الدماء و نحن نسبح بحمدک و نقدّس لک...»
هنگامى که پروردگار تو به فرشتگان فرمود:
«من در روى زمین جانشین قرار خواهم داد، فرشتگان گفتند (پروردگارا) آیا کسى را در زمین قرار مى دهى که فساد و خونریزى کند ما تسبیح و حمد تو را به جا مى آوریم.»
خداوند در برابر گستاخى فرشتگان، بر آنان خشم گرفت و ارتباط آنان هفت سال با حق تعالى قطع شد، سپس آنها درخواست توبه کردند. به آنان فرمان داده شد تا بر گرد بیت المعمور طواف کنند. هفت سال اطراف آن طواف کردند و از آنچه گفته بودند طلب آمرزش نمودند، خداوند نیز توبه آنان را پذیرفت و از آنها راضى شد . پس از آن، خداوند تعالى درست مقابل بیت
المعمور در روى کره زمین خانه خویش را بنا نهاد.
در آسمان دنیا، و دقیقاً مقابل کعبه، خانه اى وجود دارد که نام آن «ضُراح» است . برابرى آن با کعبه بگونه اى است که اگر پایین بیاید، روى کعبه خواهد آمد.
ابن کوّاء از على ع پرسید: بیت المعمور چیست؟ حضرت فرمود: بیت المعمور همان «ضُراح» است که بر فراز آسمانهاى هفت گانه و زیر عرش قرار دارد. هر روز هفتاد هزار فرشته وارد آن مى شوند و تا روز قیامت بازنمى گردند.
قتاده از رسول خدا ص نقل کرده که فرمود: بیت المعمور مسجدى است در آسمان که زیر آن کعبه قرار گرفته است.
بیت المعمور را بدان جهت این نام نهادند که همه روزه هفتاد هزار فرشته در آن نماز مى گزارند و شبانگاه فرود آمده گرد کعبه طواف مى کنند و آنگاه بر پیامبر ص درود مى فرستند و پس از آن برمى گردند و تا روز قیامت، دیگر نوبت به آنها نخواهد رسید.
طواف آدم ع
ابن عباس گفته است: نخستین کسى که اساس خانه کعبه را نهاد و در آن نماز گزارد و بر آن طواف کرد، آدم بود . او هفت طواف در شب و پنج طواف در روز انجام داد.
ازرقى مى نویسد:
«آدم که بخاطر عصیان خداوند از بهشت رانده شد و به زمین فرود آمد گفت: پروردگارا براى من چه پیش آمده است که آواى فرشتگان را نمى شنوم و وجودشان را دیگر احساس نمى کنم فرمود نتیجه (ترک اولى و) خطاى تو است، ولى برو و براى من خانه اى بساز، بر گِرد آن طواف کرده و مرا یاد کن، همانگونه که دیدى فرشتگان رفتار مى کنند و بر گِرد عرش من مى گردند... آدم به مکه رسید و بیت الحرام را ساخت و جبرئیل ع با بال خود به زمین زد و پایه استوارى در پایین ترین نقطه زمین براى او آشکار ساخت و فرشتگان سنگهایى در آن ریختند...»
بدنبال بناى کعبه، ملائکه شیوه طواف کردن بر گِرد آن را به آدم آموختند.
در تاریخ الخمیس آمده است: ملائکه به آدم گفتند: ما هزار سال پیش از تو حج مى گزاردیم، سپس پیشاپیش آدم حرکت کردند تا او هفت دور طواف نمود .
آدم گرد کعبه طواف مى کرد، همانگونه که ملائکه پیرامون عرش خدا طواف مى کردند.
عبدالله بن ابى سلیمان آزاد کرده بنى مخزوم مى گوید: چون آدم از بهشت فرود آمد، نخست هفت بار گرد کعبه طواف کرد و سپس دو رکعت نماز روبروى کعبه گزارد... و از آن هنگام که آدم طواف کرد طواف بر گرد کعبه معمول و سنت شد.
حرم الهى نیز به اندازه کنونى آن، تعیین شد نه کمتر و نه زیادتر بدان جهت که خداوند تبارک و تعالى یاقوت سرخ فامى را بر آدم فرو فرستاد و آدم آن را در جاى کنونى خانه کعبه قرار داد و پیوسته پیرامون آن طواف مى کرد...
فرشتگان در طواف کعبه
ازرقى مى نویسد:
«در یکى از کتابهاى پیشینیان نخستین که در آن موضوع کعبه آمده بود، چنین دیدم که هیچ فرشته اى را خداوند به زمین نمى فرستد مگر آن که او را به زیارت کعبه فرمان مى دهد و آن فرشته از کنار عرش احرام بسته و لبیک گویان فرود مى آید، نخست حَجَر را مى بوسد و استلام مى کند و سپس هفت دور، بر خانه طواف مى کند و داخل کعبه دو رکعت نماز مى گزارد، آنگاه به آسمان صعود مى کند.»
راهنماى آدم در انجام مناسک حج جبرائیل امین بود. او پذیرش توبه آدم ع را به آن حضرت ابلاغ نمود، سپس مناسک حج را به او آموخت; از جمله آن مناسک، هفت دور طواف گرد خانه خدا بود.
پس از بناى خانه کعبه به دست حضرت آدم ع اقوام و ملل گوناگون احترام خاص و ویژه اى براى آن قائل شدند، هر یک بگونه اى حج گزارده، گرداگرد بیت الله الحرام طواف مى کردند.
مسعودى فاصله زمانى هبوط آدم تا مبعث پیامبر اسلام ص را حدود چهار هزار و هشتصد و یازده سال و شش ماه و ده روز ذکر مى کند.