مقدمه
از هنگامی که اقتصاد دانان به بررسی مسائل توسعه کشور های در حال توسعه پرداختند رشد اقتصادی (رشد تولید ناخالص داخلی) به عنوان بهترین شاخص رشد و توسعه اقتصادی کشورها مقبولیت عام یافت. ولی تجربه کشورها در طی چند دهه گذشته نشان داد که اگر چه رشد اقتصادی شرط لازم برای بهبود زندگی افراد جامعه است ولی شرط کافی نیست. حداقل سه دلیل وجود دارد که درآمد سرانه بالاتر ممکن است لزوماً به معنای در آمد بالاتر برای همه یا حتی اکثر خانوارها نباشد:
1- دولت ها ممکن است منافع حاصل از رشد اقتصادی و درآمد سرانه بالاتر را صرف بهبود رفاه شهروندان نکنند، بلکه برای تقویت قدرت سیاسی خود درآمد را صرف هزینه های نظامی و یا پروژه های جاه طلبانه پر هزینه کنند.
2- دولتها ممکن است با سرکوب کردن میل به مصرف منابع تحصیل شده از رشد اقتصادی را صرف سرمایه گذاری های آینده نمایند به گونه ای که افزایش مصرف در دورههای بعد امکان پذیر شود که در این صورت نسل حال از سطح رفاه پائین تری برخوردار خواهند شد.
3- حتی اگر میانگین در آمد و مصرف جامعه افزایش یابد با توجه به وجود شکاف در آمدی بسیار متحمل خواهد بود که آنانی که وضع رفاهی بهتری دارند بخش اعظم منافع حاصل از رشد را به خود اختصاص دهند و سهم گروههای فقر بسیار کمتر از گروههای دیگر افزایش یابد.
ناکافی بودن معیار در آمد سرانه و رشد اقتصادی در تعیین رفاه شهروندان موجب شد که برخی اقتصاد دانان توجه خود را به شاخصهایی معطوف سازند که علاوه بر متغیرهای اقتصادی در برگیرنده متغیرهای اجتماعی و انسانی نیز باشد.یکی از مهمترین این شاخص ها "شاخص توسعه انسانی" Human Development Inde (HDI) است.
شاخص توسعۀ انسانی
این شاخص در سال 1990 توسط آمارتیاسن ( Amartya Sen) – برنده جایزه نوبل- و اقتصاددان پاکستانی محبوب الحق (Mahbub-UL Hag) و با همکاری گوستا و رانیس (Gustav Ranis) استاد دانشگاه ییل و دسای (Desai) استاد مدرسه اقتصاد لندن توسعه یافت و از همان زمان توسط "برنامه توسعه سازمان ملل" (UNDP) مورد استفاده قرار گرفت.
تأکید این شاخص بجای استفاده از درآمد سرانه به جنبه های وسیعتر توسعه معطوف گردید. این شاخص ضمن اینکه معیاری برای اندازه گیری رفاه شهروندان بدست می دهد اثر سیاستهای اقتصادی بر کیفیت زندگی شهروندان را اندازه گیری می کند.
این شاخص کشورها را بر حسب کیفیت زندگی شهروندان و نه صرفاً براساس ارقام سنتی در آمد سرانه آنها رتبه بندی می کند.
معیار محاسبه این شاخص میانگین سه نماگر امید به زندگی (Life Expectancy )، پیشرفت آموزشی (Educational Attainments )و در آمد سرانه تبدیل شده بر اساس برابری قدرت خرید (PPP) است.
اگر چه درآمد و ثروت ملی بطور بالقوه دامنه انتخاب افراد را گسترس می دهد ولی ممکن است لزوماً چنین نباشد. در واقع آنچه تعیین کننده است نه خود ثروت بطور فی نفسه بلکه روشی است که کشورها ثروت را به مصرف می رسانند.
بهترین راه برای ارزیابی توسعه یافتگی کشورهای مختلف جهان رجوع به شاخصی چون درآمد سرانه است. منظور از درآمد سرانه نسبت تولید ناخالص داخلی هر کشور به جمعیت آن کشور است که تا مدتها تنها معیار توسعه یافتگی بود. اما با تشکیک و انتقادهایی که به این شاخص شد، صاحبنظران اقتصادی و اجتماعی شاخصی به نام «شاخص توسعه انسانی» یا«Human Developmen Indica tors» که به اختصار HDI نامیده می شود را معرفی کردند. به عقیده این صاحبنظران هرچند رشد اقتصادی ابزار مهمی در توسعه انسانی است اما توسعه فقط وابسته به رشد و سطح درآمد نیست.
توجیه دیگر برای تضعیف درآمد سرانه در توسعه انسانی این است که توسعه به این مسأله بستگی دارد که درآمدها چگونه هزینه می شود، آیا ثروت کشورها صرف گسترش تسلیحات می شود یا نه این ثروت برای افزایش تولید مواد غذایی، ساختمان و آب سالم مورد استفاده قرار می گیرد.
با توجه به این ادله گزارش توسعه انسانی که توسط سازمان ملل منتشر می شود اکنون شامل ۳۳ جدول و ۲۰۰ شاخص مختلف است. نرخ امید به زندگی در کودکان زیر ۵ سال، نرخ باسوادی، دسترسی به آب سالم، تبعیض بین زنان و مردان، فقر و فاصله طبقات اجتماعی همه جزء متغیرهایی است که در تبیین جایگاه توسعه انسانی هر کشور نقش دارد.
اما محور همه این متغیرها سه شاخص اساسی است. به عبارت دیگر برای رسیدن به شاخص توسعه انسانی اقتصاد دانان از سه شاخص عمده که به عقیده ایشان بخش عمده ای از واقعیت های اقتصادی در آنها نهفته است استفاده می کنند. بهداشت و سلامتی با شاخص نرخ امید به زندگی، علم و دانش با شاخص نرخ باسوادی و وضعیت اقتصادی با شاخص درآمد سرانه سه متغیر اصلی هستند که سه ضلع شاخص توسعه انسانی را تشکیل می دهند.
اما وقتی صحبت از شاخص می شود، سؤال اساسی این است که این شاخص چگونه محاسبه می شود. برای مثال، در گزارش سالانه سازمان ملل شاخص بهداشت یا شاخص دانش چگونه به دست می آید؟
کارشناسان این سازمان از یک فرمول کلی برای به دست آوردن شاخص ها استفاده می کنند. برای مثال اگر نرخ امید به زندگی در کشوری در سال ۲۰۰۲ برابر ۷۸ سال باشد این میزان از کمترین نرخ امید به زندگی در آن کشور مثلاً ۲۵ سال کسر شده و حاصل آن بر تفاضل بیشترین و کمترین نرخ امید به زندگی مثلاً (۶۰=۲۵-۸۵) تقسیم می شود و به این ترتیب شاخص امید به زندگی در آن کشور به دست می آید. شاخص علم و شاخص اقتصادی نیز به شیوه ای مشابه محاسبه می شود. بعد از محاسبه این سه شاخص از آنها میانگین موزون گرفته شد و شاخص توسعه انسانی به دست می آید.
جایگاه ایران در شاخص توسعه انسانی
مطابق فرمولی که ذکر شد می توان عدد شاخص توسعه انسانی ایران را به دست آورد. در گزارش توسعه انسانی نرخ امید به زندگی در ایران ۱/۷۰ سال در نظر گرفته شد که براساس آن شاخص امید به زندگی (Life Expectancy Index) برابر ۷۵/۰ است.
گفتنی است که هر شاخص عددی بین ۰ تا یک می باشد که یک بهترین و صفر بدترین وضعیت است. همچنین در این گزارش نرخ باسوادی در افراد بالای ۱۵ سال ایرانی ۱/۷۷ درصد ذکر شده که شاخص تعلیم و تربیت(Education Index) در ایران ۷۴/۰ می باشد. در گزارش سازمان ملل متحد درآمد سرانه هر ایرانی براساس قدرت خرید ۶ هزار و ۶۹۰ دلار اعلام شده که شاخص تولید ناخالص(GDP Index) ایران حدود ۷۰/۰ است. به این ترتیب با جمع سه شاخص فوق یعنی اعداد ۷۵/۰ ، ۷۴/۰ و ۷۰/۰ عدد ۷۳۲/۰ به دست می آید که نشان دهنده شاخص توسعه انسانی ایران می باشد. ایران با این شاخص در رده ۱۰۱ از حدود ۱۷۷ کشور جهان قرار دارد. اکوادور، یونان، سریلانکا، السالوادور، سوریه و الجزایر از جمله کشورهایی هستند که از نظر شاخص توسعه انسانی در ردیف ایران می باشند.
نروژ، سوئد، استرالیا، کانادا و هلند با اعداد ۹۵۶/۰ ، ۹۴۶/۰ ، ۹۴۶/۰ ، ۹۴۳/۰ ، ۹۴۲/۰ در رتبه اول تا پنجم شاخص توسعه انسانی قرار دارند.
بلژیک، ایسلند، آمریکا، ژاپن و ایرلند نیز در رتبه های ۶ تا ۱۰ شاخص توسعه انسانی قرار دارند. همچنین کشورهای سیرالئون، نیجر، بورکینافاسو، مالی و بروئنی پنج کشور جهان هستند که در رده های آخر شاخص توسعه انسانی قرار دارند.