در سال 1283 شمسی با تلاش علماء و روشنفکران زمینه برای یک انقلاب علیه خاندانقاجار فراهم گردید که انقلاب مشروطه نام گرفت
وقایع پیش از انقلاب مشروطه
چگونگی آغاز انقلاب مشروطه
نحوه پیروزی اولیه و شکست نهایی انقلاب مشروطه
زمینه‌ها و علل آغاز نهضت مشروطه
نیروهای درگیر در انقلاب مشروطه
عوامل شکست مشروطه و پیامدهای آن
وقایع پیش از انقلاب مشروطه
در سالهای پایانی حکومت ناصر‌الدین شاهقاجار اوضاع ایران به تدریج رو به وخامت نهاد و با مرگ شاه اوضاع آشفته‌تر شدمظفر‌الدین شاه که پس از کشته‌شدن پدر به سلطنت رسید فردی بیمار و ملایم بود و دستکم مدتی برای پذیرش افکار اصلاح‌طلبانه آمادگی داشت. وی امین‌السلطان را که موردتنفر عامه بود برکنار و امین‌الدوله را به جای او منصوب کرد او برای پرداخت حقوقحرمسرای پدر، برآوردن خواستهای مالی مکرر درباریان تازه وارد که سالها متنظر چنینفرصتی بودند و سفر «درمانی» به چشمه‌های آب معدنی اروپا به پول فراوان نیاز داشتولی صدراعظم نتوانست وام جدیدی از انگلیس دریافت کند. بدین سبب شاه امین‌الدوله رابرکنار و بار دیگر امین‌السلطان را به صدراعظمی انتخاب کرد
مظفرالدین شاه
امین لسلطان
امین‌السلطان، دو وام بزرگ از روسها گرفتدر وام نخست، ایران تعهد کرد تمام بدهی خود را به انگلستان بپردازد و از این پس،بدون جلب رضایت روسها، از کسی وام نگیرد. در برابر وام دوم، امین‌السلطان روسها رااز امتیازات اقتصادی عمده‌ای بهره‌مند ساخت. افزون بر این، روسها بر امضای یکمعاهده گمرکی پای می‌فشردند. براساس این معاهده که سرانجام در 1902م به امضا رسیدبر اقلام وارداتی روس تعرفه‌ای کمتر از 5% ارزش کالا که مرسوم زمان بود، گمرک بستهمی شد. روسها برای تضمین وامها فردی بلژیکی به نام نوز را که به آنها تمایل داشت بهعنوان رئیس گمرک ایران تحمیل کرده بودند با تسلط بلژیکیها بر گمرک ایران به دلیلتبعیضی که آنها در مورد بازرگانان ایرانی در مقابل تجاوز روس روا می‌داشتند شکایاتفراوانی از بازرگانی ایرانی می‌رسید. این دو وام و درآمد ناشی از گمرک بیشتر در سهسفر شاه به اروپا در سالهای 1907-1900م هزینه گردید و شرایط اقتصادی بیش از پیش روبه وخامت نهاد
در این موقعیت ناخشنودی از سلطه بیگانگان بر گمرک، افزایش نفوذروسها، بی‌عدالتی و فقر و ناامنی و وجود مشکل نان در کشور، دولت را زیر فشار قرارداد. اولین مرحله از اعتراضها به بهانه نان شروع شد. عصیانها در هر شهر از سوی چندروحانی با نفوذ رهبری و پشتیبانی می‌شد. حمایت روحانیان بزرگ شهرها از ایناعتراضها، حمایت علمای نجف را نیز جلب کرد به تدریج فشار مخالفان فزونی یافت وسرانجام در سال 1903م به استعفای امین‌السلطان که اکنون به بالاترین لقب یعنی اتابکدست یافته بود، انجامید شاه عین‌الدوله را به عنوان صدراعظم انتخاب کرد. امانارضایتی‌ها پایان نیافت. همزمان با تشکیل انجمن‌های مخفی مخالفان خصوصاً در تهرانو تبریز پخش شب‌نامه‌ها به زبان فارسی در خارج از کشور به چاپ می‌رسید گسترش یافتدر این زمان شکست روسیه از ژاپن و وقوع تحولات انقلابی در روسیه به مردم جسارت وروحیه بخشید. ایرانیان می‌دانستند که روسها برای حفظ منافعشان از حکومت قاجار حمایتمی‌کنند ولی مشاهده پیروزی یک کشور کوچک آسیایی دارای قانون اساسی بر یک قدرت غولپیکر اروپایی بدون قانون اساسی و وقوع تحولات انقلابی در روسیه ترس آنها را ازمقابله با روسها فرو ریخت
چگونگی آغاز انقلاب مشروطه
استعفای امین‌السلطان و صدراعظمیعین‌الدوله و مشکلات گمرک، شکست روسیه از ژاپن و برخی عوامل دیگر سبب آغاز این نهضتشد
مهمترین حوادث، دو واقعه که در بر افروختن آتش خشم مردم مؤثر بود عبارتنداز
1-کردار توهین آمیز نوز در پوشیدن لباس روحانی که سبب بسته شدن بازار وتجمع مردم در حضور روحانیان شد
2-وب و فلک کردن دو بازرگان به جرم گرانفروختن شکر البته دو بازرگان اصرار داشتند که افزایش بهای شکر وارداتی به دلیل جنگروسیه و ژاپن سبب بالا رفتن قیمت شکر شده است. مردم به رهبری علما در برابر اینحوادث لب به اعتراض گشودند. لجاجت عین‌الدوله در مقابل اعتراضها، به مهاجرت علما بهحرم حضر‌ت عبدالعظیم انجامید. (مهاجرت صغری) در آنجا برای اولین بار حکومت آشکارامورد انتقاد قرار گرفت و سخنرانان درباره ستم‌کارگزاران حکومت و تیره روزی مردمسخن گفتند
مردم دولت را برای بازگرداندن سریع علما زیر فشار قراردادندروحانیان تأسیس عدالتخانه برکناری نوز بلژیکی رئیس گمرک و عین‌الدوله را شرط بازگشتخویش شمردند با پافشاری مردم، دولت ناگزیر خواست علما را پذیرفت. به دنبال آن خشونتکارگزاران دولتی علیه مردم و عدم پای‌بندی حکومت به تعهداتش سبب گسترش اعتراضهایمردم و روحانیان شد
بدین ترتیب، تجمع اعتراض آمیز مردم تهران در مسجد جامع باحمله سربازان به خاک و خون کشیده شد. علما در واکنش به این مساله به قم مهاجرتکردند. گروهی از مردم نیز که بر جان خویش بیمناک بودند به سفارت انگلیس پناه بردنداین تحصن یک ماهه در سفارت بیگانه از نقاط مذموم و تاریک انقلاب مشروطه استمتحصنان نخست از شرع احمدی و سنت محمدی سخن می‌راندند ولی بتدریج این خواسته‌هادگرگون شد و مضامین فرهنگ غربی در درخواستها وارد شد. تحصن در سفارت انگلیس فرصتمناسبی برای هدایت نهضت توسط انگلیسیها فراهم نمود. لفظ مشروطه در همین سفارت وردزبانها شد. قبل از آن خواسته‌ها محدود به عدالتخانه بود. در این زمان تعداد بسیاراندکی معنای مشروطه و تبعات آنرا می‌دانستند و از میان 10 هزار نفری که به سفارتانگلیس رفتند فقط 10 نفر بودند که واقعاً مشروطه خواه بودند و می‌دانستند چهمیخواهند. این مهاجرت به مهاجرت کبری مشهور است