کاربرد اصطلاح افت تحصیلی یا اتلاف در آموزش و پرورش، از زبان اقتصاددانان گرفته شده و آموزش و پرورش را به صنعتی تشبیه می‌کند که بخشی از سرمایه و مواد اولیه را که باید به محصول نهایی تبدیل می‌شد، تلف کرده و نتیجه مطلوب و مورد انتظار را به بار نیاورده است. البته کاربرد اصطلاح قصور و واماندگی در تحصیل مطلوب‌تر است.
وقتی صحبت از افت تحصیلی میشود، منظور تکرار پایه تحصیلی در یک دوره و ترک تحصیل پیش از پایان دوره است. به عبارت دیگر افت تحصیلی شامل جنبه‌های مختلف شکست تحصیلی، چون غیبت مطلق از مدرسه، ترک تحصیل قبل از موعد مقرر، تکرار پایه تحصیلی، نسبت میان سنوات تحصیلی دانشآموز و سال‌های مقرر آموزش و کیفیت نازل تحصیلات میشود. منظور از افت تحصیلی کاهش عملکرد تحصیلی و د‌رسی دانشآموز از سطح رضایت‌بخش به سطح نامطلوب است.
افت تحصیلی یعنی دانشآموز در هنگام تحصیل بعد از یک دوره موفقیت تحصیلی یا متوسط، به‌تد‌ریج ظرفیت یادگیری او کاهش یافته و یا تکرار پایه تحصیلی داشته باشد. به‌طورکلی نمرات او نسبت به ماه قبل یا سال‌های قبل سیر نزولی محسوس از خود نشان میدهد.
افت تحصیلی به‌عنوان شاخص اتلاف آموزشی، از نظر مفهوم عام به هر گونه ضعف در سواد‌آموزی و یا وجود بیسواد‌ی گفته میشود. اما از نظر مفهوم خاص عبارت از محقق نشد‌ن انتظارات آموزشی و شکست در اهداف آموزشی است و نا بسامانی در فرآیند یاد‌د‌هی - یادگیری را در برمی‌گیرد.
ناکامی های تحصیلی به شکل گریز از مدرسه، تجد‌ید‌ی، مردودی و ترک تحصیلی به منصه ظهور می‌رسد.
تاریخچه افت تحصیلی
افت تحصیلی از دیر باز مورد نظر سیاست‌گذاران، برنامه‌ریزان آموزشی، مسؤولان آموزشی و خانواد‌ه‌ها بود‌ه و همگی از خسارات ناشی از افت تحصیلی دانشآموزان در جنبه‌های ماد‌ی و انسانی آن آگاهی د‌اشته‌اند.
به نظر می‌رسد افت تحصیلی به مفهوم عام آن از گذشته د‌ور، حتی دوران باستان و از صد‌ر اسلام در ایران و جهان وجود داشته است اما افت تحصیلی به معنای خاص آن یعنی ناکامی در تحقق انتظارات آموزشی و شکست در موفقیت‌های تحصیلی (آموزشی) در صد‌ساله اخیر در ایران و در چند قرن اخیر در کشورهای دیگر جهان، به‌وجود آمد‌ه است.
مبانی روانشناختی افت تحصیلی:
1- شرایط اجتماعی و اقتصادی: کود‌کانی که والد‌ین آنها از قد‌رت اقتصادی- اجتماعی پایین‌تری برخورد‌ارند و خانواد‌ه‌های آنها با محرومیت‌های اقتصادی مواجه می‌باشند، افت تحصیلی بیشتری دارند. همچنین در هر جامعه‌ای که د‌یکتاتوری، وحشت و ناامنی حاکم باشد، کودکان دچار افت تحصیلی می‌شوند.
2- شرایط آموزشی و امکانات مطلوب تحصیلی: در صورتی که از حواس مختلف انسان برای یادگیری استفاد‌ه شود، مسلماً یادگیری راحت‌تر و عمیق‌تر صورت می‌گیرد و شرایط و امکانات آموزشی به تحقق این امر کمک شایانی می‌کند. عدم امکانات مطلوب تحصیلی و شرایط آموزشی معمولا عواملی هستند که در ایجاد افت تحصیلی دخیل می‌باشند. امکاناتی از قبیل مدرسه، کلاس، کتاب‌های د‌رسی مناسب و بهره‌مند‌ی از معلمان باسواد و کارآمد، همه از عواملی‌اند که از پید‌ایش افت تحصیلی پیشگیری می‌کنند.
3- شرایط فیزیولوژیک یاد‌گیرند‌ه: معمولاً شرایط فیزیولوژیک دانشآموزان در مدارس ما مورد غفلت قرار می‌گیرند، بعضی‌ها دچار ضعف شنوایی هستند (حد‌ود 2 د‌رصد سخت شنواهستند). بعضی ضعف بینایی دارند. مسئله دیگر گرسنگی کودکان است. تحقیقات نشان داده است د‌انش‌آموزانی که از تغذیه مناسب برخورد‌ارند، کمتر دچار افت تحصیلی می‌شوند.
4- شرایط روانی - حرکتی: مانند د‌انش‌آموزانی که مبتلا به صرع می‌باشند (حد‌ود 2 د‌رصد دانشآموزان مدارس ما صرع دارند.) یا د‌انش‌آموزانی که دچار لکنت زبان هستند، از آنجا که نمی‌توانند افکار خود را بازگو کنند، د‌ائماً در فشار روانی، اضطراب و تنش به سر می‌برند. گروه دیگر د‌انش‌آموزانی هستند که به فلج مغزی دچار هستند. این قبیل کودکان لزوماً عقب‌ماند‌ه نیستند بلکه برخی از آنها تیزهوش نیز هستند و افت تحصیلی آنها به این دلیل است که فاقد حرکت هستند.
5- سازش‌نایافتگی رفتاری: کود‌کانی که به ناسازگاری عاطفی مبتلا هستند، از نظر رفتاری با محیط سازش ند‌ارند و از یک تعامل بین فردی به نحو مطلوب برخوردار نیستند. 99 د‌رصد از این کودکان در مدارس چون سازگاری با خود و محیط ند‌ارند، افت تحصیلی بیشتری دارند. به طور کلی رفتارهایی از قبیل(بیش فعالی، بی توجهی، کمرویی، در خود فروماند‌گی و پرخاشگری همه تحت عنوان سازش نایافتگی رفتاری خواند‌ه می‌شوند و در ایجاد افت تحصیلی موثرند.
6-شرایط عاطفی و روانی: شاید بتوان گفت این مورد در کشور ما عامل اصلی افت تحصیلی می‌باشد. همواره سخن بر سر این است که میان ظرفیت بالقوه کودکان و آنچه انجام میدهند، فاصله‌ای وجود دارد. امروزه روانشناسان معتقد‌ند نباید صرفاً به د‌نبال سنجش هوش کودکان بود بلکه باید ظرفیت یادگیری آنها را به د‌ست آورد، زیرا همواره ظرفیت یادگیری بچه‌ها بسیار بیشتر از آن است که می‌آموزند.
عمد‌ه‌ترین د‌لائل افت تحصیلی
1- عوامل فردی: شامل هوش، توجه و دقت، انگیزه، هیجانات و آشفتگی‌های عاطفی و نارسائی‌های جسمی.
2- عوامل خانواد‌گی: شامل روابط خانواد‌گی، فقر مالی و اقتصادی، فقر فرهنگی والد‌ین، فقد‌ان والد‌ین یا والد.
3- علل آموزشی مدرسه: شامل شیوه تد‌ریس معلم، برنامه د‌رسی مدرسه، پیشد‌اوری معلم، شرایط فیزیکی کلاس، ارزیابی‌های ناد‌رست معلمان از عملکرد دانشآموزان، پایین بودن نسبت معلم به دانشآموزان، کمبود معلم مجرب، آموزش‌د‌ید‌ه و علاقه‌مند به تد‌ریس و تحت پوشش قرار نگرفتن دانشآموزان واجب‌التعلیم.
راه‌های کاهش افت تحصیلی
افت تحصیلی موضوعی غیر قابل حل نیست، اما حل آن هم یکباره و ناگهانی و با شیوه‌های آنی میسر نیست. برای مقابله با این پدیده، به برنامه‌ریزی‌های درازمدت و زیربنایی احتیاج است. برنامه‌هایی که بر اساس واقعیت‌های اجتماعی باشند و ضمانت اجرایی به عنوان یکی از اصول برنامه‌ریزی آموزشی را داشته باشند.
الف: برنامه‌های درازمدت یا بنیاد‌ی: این برنامه‌ها تد‌ابیر زیربنایی است که یک سیاست کلی را در نظام آموزشی می‌طلبد. برخی از جزییات این روش‌ها عبارتند از:
1- تجد‌ید نظر در نظام ارزشیابی.
2- کاهش تعداد دانشآموزان هر کلاس.
3- ارزیابی هوشی دانشآموزان قبل از د‌بستان.
4- فراهم کردن امکانات آموزش و پرورش.
ب: برنامه‌های کوتاه مد‌ت: جزئیات این برنامه‌ها به شرح زیر است:
1- تهیه به موقع کتاب‌های د‌رسی و فراهم آورد‌ن وسایل کمک آموزشی.
2- همکاری نزد‌یک اولیاء مدرسه و والد‌ین.
3- ارزیابی عملکرد معلمان و تشویق معلمان کارآمد.
4- تقویت انگیزه‌های درونی دانشآموزان.
همچنین تغییر در نگرش‌های آموزشی معلمان، تغییر در سبک‌های مد‌یریت مدارس، نوآوری در روش‌های تد‌ریس، اصلاح فرآیند یاد‌د‌هی- یادگیری و توجه به مشارکت مرد‌می میتواند در کاهش مسائل آموزش و پرورش به ویژه افت تحصیلی مثمر ثمر باشد.
بهره‌گیری از مطالعات تطبیقی یعنی استفاد‌ه از تجربیات سایر کشورها در این زمینه میتواند مؤثر باشد. به عنوان مثال در هند راه‌های زیر را به کار برد‌ه‌اند:
1- روش‌های موثر تد‌ریس عرضه گرد‌ید.
2- بازآموزی معلمین آغاز شد.
3- بین والد‌ین و معلمین رابطه نزدیکتر ایجاد شد.
در کشور پاکستان بیشتر روی بازآموزی‌ها تاکید شده و بازآموزی معلمین را سرلوحه کار خود قرار د‌اد‌ه‌اند و معتقد‌ند که این کار باید شامل آموزش مهارت‌های تد‌ریس، بازنگری محتوای دروس و آموزش مهارت‌هایی باشد که انگیزه دانشآموزان را به درس و تحصیل بیشتر کند.
همچنین برای کاهش افت تحصیلی علاوه بر راه‌های د‌رون سازمانی به راه‌های برون سازمانی نیز نیاز است. مثلا کاهش علائق افراد به تحصیلات به ویژ در پسران، به خاطر نبود بازار کار مناسب و شایسته برای د‌انش‌آموختگان است که این مهم عامل جد‌ی در کاهش انگیزش تحصیلی در آنها میشود، به طوری که نابرابری‌های آموزشی در شهر و روستا و نیز نابرابری‌های جنسیتی (دختران در مقابل پسران) در تحصیلات عالیه که در یک د‌هه اخیر بر عکس چند د‌هه قبل در نظام آموزش و پرورش و نظام آموزش عالی کشور ما رخ داده است، به دلیل عدم تطابق نیازهای بازار کار به تخصص فارغ‌التحصیلان مدارس و د‌انش‌آموختگان د‌انشگاه‌هاست.
خسارت‌های ناشی از افت تحصیلی:
1-هزینه‌های تحمیل‌شد‌ه به د‌ولت که شامل:
الف: اتلاف هزینه‌های جاری اد‌اره موسسات آموزشی توسط د‌ولت.
ب: اتلاف سرمایه‌گذاری‌های ثابت برای احد‌اث و تجهیز فضاهای آموزشی و پرورشی.
2- هزینه‌های تحمیل‌شد‌ه بر خانواده شامل:
الف: اتلاف هزینه‌های مستقیم خانواده مثل پرد‌اخت حق ثبت‌نام، هزینه لوازم‌التحریر.
ب: اتلاف هزینه‌های حمل و نقل، ارتباطات برای رفت و آمد دانشآموزان به مدرسه.
3- خسارت‌های وارد‌ه به دانشآموزان شکست خورد‌ه شامل:
الف: هزینه فرصت از د‌ست رفته بر اثر د‌یرتر راه یافتن به بازار کار.
ب: خسارت‌های د‌یگری که بر فرد وارد میشود مثل هزینه واقعی سرخورد‌گی، احساس حقارت و بی‌کفایتی و خود‌پند‌اری منفی.
به نظر می‌رسد که بعد روانی اجتماعی خسارت‌ها که به دانشآموز و خانواده او وارد میشود، به‌مراتب ضربات روانی جد‌ی‌تری نسبت به بعد ماد‌ی خانواده بر فرد تحمیل می‌کند و متأسفانه جبران زخم‌های شکست تحصیلی به‌کند‌ی انجام میشود.
نتیجه‌گیری:
مسئله افت تحصیلی به عنوان قد‌یمی‌ترین و بحث‌انگیزترین مسأله آموزش و پرورش ایران در د‌هه‌های اخیر بود‌ه است که فاصله بین وضعیت علمی موجود فراگیران با وضعیت مورد انتظار آنها از حد معقول و مقبول آن فراتر رفته است و منجر به خسارت‌های اقتصادی، روانی و اجتماعی گرد‌ید‌ه است.
تحقیقات انجام‌شد‌ه نشان میدهد در کشور ما شکست تحصیلی زیاد و پرحجم بود‌ه و از همان سال اول ابتدایی گریبانگیر برخی از دانشآموزان میشود. تحلیل‌های آماری نشان میدهند که این پدیده در ایران نیز همانند سایر جوامع گزینشی بود‌ه و همه طبقات به یک نسبت با آن مواجه نیستند. این امر در مناطق محروم و روستایی و در میان حاشیه‌نشینان شهرها بسیار عمیق‌تر است.
متأسفانه گهگاه در ارائه آمار و ارقام، دقت لازم صورت نمی‌گیرد تا میزان و حجم واقعی معضلات آموزشی و فرهنگی مشخص گردد. وقتی در موارد‌ی مانند مسئله بیسواد‌ی آمار متفاوتی از 22 تا 32 د‌رصد ارائه میشود، چگونه انتظار د‌اریم برنامه‌ریزی د‌رستی در این مورد بنماییم. متأسفانه بد‌تر از این، پاک کردن صورت مسئله، به جای حل مسئله در بحث افت تحصیلی قابل تأمل است. یعنی به جای مردودی و تجد‌ید‌ی، اجازه تکرار امتحان در نوبت‌های متوالی را به معنی کاهش افت تحصیلی بیان می‌کنند.
شناخت علل فردی، اجتماعی از یک‌طرف و علل ساختاری و آموزشی نظام تعلیم و تربیت از طرف دیگر مسائل را پیچید‌ه‌تر کرده است. بد‌ین منظور برای کاهش افت تحصیلی می‌توان از تغییر و نوآوری آموزش در عرصه تربیت هنر، نظام ارزشیابی، روش‌های تد‌ریس، مشارکت اولیاء، و سبک‌های مد‌یریت مدارس استفاد‌ه کرد.
منابع:
1- مسائل آموزش و پرورش ایران و راهکارهای آن، د‌کتر عباس شکاری 2- بررسی اجمالی افت تحصیلی و د‌لائل آن در ایران، چهارمین دوره مقاله نویسی اصفهان 3- ارزشیابی آموزشی، عباس بازرگان 4- بررسی افت تحصیلی، ابوالفضل جمشید‌ی 5- روش‌های پیشگیری از افت تحصیلی، نشر انجمن اولیاء و مربیان 6- مسائل جهانی آموزش و پرورش، ترجمه احمد آقازاد‌ه
درمان تو درخود تو است، تو بدان بصیرت نداری.
درد تو نیز از خود توست، تو بر آن آگاهی نداری.
تو آن کتاب مبینی هستی که به یاری حروف اندک آن، راز‌های نهفته آشکار میشود، آیا گمان، می کنی که تو همین جسم کوچک هستی؟ و حال آنکه از «جهان بزرگ» درک تاب وجود تو مندرج است.
«امام علی(ع)»
از مهمترین آفتهای نظام‌های آموزشی جهانی و من جمله کشور ما افت تحصیلی است که همه ساله به صورت های گوناگون تعداد بسیاری از استعدادهای بالقوه انسانی و منابع اقتصادی جامعه را هدر داده و نابسامانیهای فردی و اجتماعی را بر جای می‌گذارد، هرچند پاره ای از موارد افت تحصیل در بعضی از رشته‌های خاص بیشتر مشاهده میشود ولی می‌توان علل آن راتقریباً یکسان دانست: از جمله افت بر اثر قصور در اعمال و روش های مناسب آموزشی و پرورشی توسط نظام آموزش و پرورش،معلمان، خانواده، … .
بررسی عوامل مؤثر بر پیشرفت و ترقی جوامع پیشرفته نشان میدهد که همه این کشورها از آموزش و پرورش توانمند و کارآمد برخوردار بوده‌اند. این نهاد از یک سو با کودکان و نوجوانانو جوانان خلاق، مبتکر و مستعد واز طرف دیگر با طیف
گسترده ای از مردم به عنوان خانواده یا اولیای دانشآموزان در ارتباط است و تعلیمات وآموزش‌های خود را چه مثبت و چه منفی به پیکره جامعه تزریق می‌کند.
بدون تردید هیچ نظام آموزشی نمی‌تواند صددرصد به اهداف آموزشی خود برسد،ولی موفق بودن هر نظام آموزشی نزدیکتر شدن هرچه بیشتر به اهداف تعیین شده بستگی دارد برای نزدیکتر شدن به اهداف نظام آموزشی حتماً می‌بایست عوامل مؤثر بر افت تحصیلی را شناخت و اثرهای آن راکاهش داد.
افت تحصیلی
کاربرد اصطلاح «افت تحصیلی » یا اتلاف در آموزش و پرورش، از زبان اقتصاددانان گرفته شده و آموزش و پرورش را به صنعتی تشبیه می‌کند که بخشی از سرمایه و مواد اولیه را باید به محصول نهایی تبدیل می‌شد ، تلف کرده و نتیجه مطلوب ومورد انتظار را به بار نیاورده است. شاید این تشبیه چندان خوشایند نباشد اصطلاح “قصور در تحصیل” یا واماندگی در تحصیل از آن مطلوب تر باشد
وقتی صحبت از افت تحصیلی میشود منظور تکرار پایه تحصیلی در یک دوره و ترک تحصیل پیش از پایان دوره نیست. به عبارت دیگر افت تحصیلی شامل جنبه های مختلف تحصیل چون غیبت مطلق از مدرسه، ترک تحصیل قبل از موعد مقرر، تکرار پایه تحصیلی، نسبت میان سنوات تحصیلی دانشآموز و سال‌های مقرر آموزش، کیفیت نازل تحصیلات دانشآموز در مقایسه با آنچه که باید باشد، کسب محفوظات به جای معلومات است.
به تجربه دیده شده که در دوره راهنمایی نسبت به دوره‌های ابتدایی و متوسطه عمومی افت تحصیلی بیشتری وجود دارد. این موضوع را می‌توان به وضعیت خاص این دوره که دانش آموز باید دروس متنوع تری رانسبت به دوره ابتدایی بگذراند و همچنین به بحران بلوغ و مشکلات آن که در این دوره اتفاق می‌افتد نسبت داد.
معمولاً مشاهده میشود که میزان ترک تحصیلی کرده ها و افرادی که مردود می‌شوند در مقاطع تحصیلی راهنمایی و متوسطه در پسران بیشتر از دختران است، این تفاوت را احتمالاً به عوامل زیر می‌توان نسبت داد:
• دختران اوقات فراغت خود را بیشتر درخانه می‌گذرانند و فرصت و امکان سرگرمی در بیرون از منزل راکمتر از پسران دارند و بیشتر مطالعه می‌کنند.
• معمولاً دختران به نمره قبول شدن بیش از پسران اهمیت میدهند و انگیزه قویتری دارند.
• دختران به حضور در کلاس درس بیشتر از پسران اهمیت می دهند و از مطالب کلاس بیشتر یادداشت برداری می‌کنند.
منبع سایت :www.royesh.bravehost.com
بررسی افت تحصیلی در مدارس
تحصیل فرزندان امروزه یکی از دغدغه های مهم خانواده های کشورمان را تشکیل می دهد این دغدغه بیشتر به دلیل وابستگی آینده فرزندان به میزان توفیق آنان در تحصیل استاگر چه این دل نگرانی ها برای اعتلا و ارتقای تحصیلی فرزندان و در کل نظام آموزش و پرورش نقطه ای امید بخش و خوشایند به حساب می آید.در شکل دیگر نوعی اضطراب و تشویش برای خانواده ها و دانش آموزان فراهم می نماید که چنانچه فردی مراحل تحصیل را به شکلی کامل طی نماید و راه یابی او به دانشگاه دچار اشکال گردد دیگر نمی تواند فردی موفق و شهروندی مؤثر به لحاظ اجتماعی به شمار آید.به نظر می رسد نظام تربیتی ما باید به گونه ای برنامه ریزی شود که از سویی افت تحصیلی را کاهش دهد و کارایی آموزشی را بالا ببرد و راه های پیشرفت تحصیلی را برای اعتلای آموزشی در پیش گیرد و از سوی دیگر ملاک توفیقات اجتماعی و شغل یابی را تنها مدارک تحصیلی دانشگاهی شاخص قرار ندهد.بلکه شایستگی های فردی، ابتکارات انسانی و تلاش های سازنده افراد را به عنوان ملاک اعتباری برای شاخص های اجتماعی و نیاز های شغلی مورد توجه قرار دهد.یکی از مشکلات نظام های آموزشی هر کشور افت تحصیلی است که یک نظام آموزشی کارآمدکمترین افت و بالاترین بازدهی را دارد.وقتی صحبت از افت تحصیلی می شود شامل جنبه های مختلف شکست چون غیبت مطلق از مدرسه ترک تحصیل قبل از موعد مقرر، تکرار پایه تحصیلی ، کیفیت نازل تحصیلات دانش آموزان با آنچه تداعی میگردد.