سلسله سلجوقی رامی توان مهمترین دولتی دانست که به دست ترکان تأسیس شد.باآمدن ترکان سلجوقی دورانی تازه وپرآوازه درتاریخ اسلام وخلافت آغاز می شودومقارن به قدرت رسیدن سلجوقیان،قدرت خلیفه بغدادزیادنبود وامپراطوری اسلام به بدترین وضع متلاشی شده بود و آشوب سیاسی وجنگ همه جارواج داشت.کشاکش سنّی وشیعه فکررایج آن روزگاربود. (حتی، تاریخ عرب،609)
رئیس آنها سلجوق درحدود سال345ه به سالاری قبیله ای ازترکان غز(یااغر)واردعرصه شدند.غزان ریشه ازصحرای قرغیزترکستان داشتندومردمی صحرانشین بودند که به منطقه بخارااقامت جسته درآنجابه مسلمانی آمدند،مذهب سنّی گرفته بودندوسپس به سالاری سلجوق وپس ازاوفرزندانش راه خودراآهسته، اما به گامهای استوارادامه دادند و بعضی متصرفات ایلخانان وسامانیان رابه چنگ آوردند.
سلجوقیان سلجوقیان منسوبندبه سلجوق ابن لقمان¹،که فرزندانش موسس سلسله سلجوقیان شدند.ترکان سلجوقی دراواخرحکومت سامانیان،به دلیل تنگی جاوکمبودچراگاهها ازرودجیحون گذشتند وازترکستان واردماوراءالنهرشدند.مقارن سلطنت محمودغزنوی،فرزندان سلجوق ابن دقاق
1-دقاق.
درآن نواحی،قدرت نفوذزیادی به هم زده بودندوهنگام لشکرکشی سلطان محمودبه خراسان و ماوراءالنهر،اوازقدرت سلجوقیان متوحش شدویکی ازروسای این طایفه رابه نام اسرائیل گروگان گرفت ودرقلعه کالنجر حبس کردواودرزندان محموددرگذشت.پس ازمرگ سلطان محمود،درزمان سلطان مسعود،برادرزادگان اسرائیل یعنی طغرل لبک ویغوچغری درسال429هجری سلطان مسعود رادرمحل دندانقان شکست دادوبرسرتاسرخراسان مسلط شد¹.(الراوندی،96-86).
درنتیجه فتوحات پادشاهان سلجوقی درگرجستان وارّان عده غلامان ترک قبچاقی وخزردرممالک اسلامی روبه افزایش گذاشت وهریک ازسلاطین و وزراءوعمال دیوانی مبلغی ازاین ممالیک دردستگاه خودداشتندوازاین جماعت گروهی براثرلیاقت وکفایت ازمرتبه غلامی بالاترآمدند ودر دربارپادشاه ویادرسپاه به مقاماتی ریسدندوچون عادت سلاجقه این بودکه شاهزادگان خردسال را برای تربیت ویادرموقع فرستادن به حکومت ولایات به سرپرستی می سپردندجمعی ازاین غلامان این مقام راپیداکردندوایشان رابه ترکی اتابیک می خواندندوآتابه لغت ترکی به معنی پدر است. (آشتیانی،2/520).
پادشاهی سلجوقی به دلیل اعتمادی که به بعضی ازامرای خودداشتند،تربیت وحمایت فرزندان خودرابه آنهامحوّل می کردند،آنان که اتابک نام داشتند به تدریج دردستگاه سلاجقه دارای قدرت
1-برای مطالعه بیشتر:رک:(خواندمیر،2/483-479).
ونفوذ زیادی شدند.دردوران ضعف زمامداران سلجوقی هریک ازاتابکان درقلمرو، شاهزادگان، امارت مستقلی تشکیل دادند،ماننداتابکان آذربایجان،اتابکان فراس،اتابکان یزد و....
اتابک یااتابیک دراوایل دوره سلاجقه لقب کسی بود که تربیت امیران وشاهزادگان ومراقبت ازآنان رابه عهده داشت.طبیعت کارآنهابه گونه ای بودکه به دخالت درخصوصی ترین امورآنها منجرمی شد.برخی ازآنهابه حدی قدرت می یافتندکه دست به عزل ونصب امیران می زدند.(حلمی،87)
دراواخردوره سلجوقی،چون پادشاهان ضعیف شده بودند وپیوسته بایکدیگرجنگ ورقابت داشتند اکثراین اتابکان ازاختیاری که درعهده ایشان گذاشته شده بوداستفاده کردند وهرکدام درناحیه ای از ممالک سلاجقه برای خودتشکیل دولتی دادندوازاین ها ایلدگز اتابک ارسلان شاه،اتابکان آذربایجان(541-626ه)راتشکیل دادند.(آشتیانی،2/520).
شمس الدین ایلدگز در دربارسلطان مسعودسلجوقی،قدرت اوبه جایی رسیدکه درسال541هجری به حکومت آذربایجان منصوب شدوتاسال 568هجری دراین سمت باقی بودودرسال557هجری درجنگ گرجیان راشکست دادوقسمتی از ارّان وآذربایجان شمالی راتصرف کرد. (خواندمیر ،2 /557).
شمس الدین ایلدگز،اصلأاز غلامان قبچاقی بودکه دردستگاه سلطان مسعودسلجوقی اهمیت و اعتباری حاصل کرد وچون مسعود زن برادر متوفای خودظغرل ثانی رانیزبه زوجیت به او داد و اتابکی ارسلانشاه پسرصغیرطغرل هم به او واگذاشته شد.روزبه روزکوکب سعادتش اوج گرفت تا آنجاکه مسعوددرسال541حکومت آذربایجان وارّان رابه اوسپرد و ایلدگز درحقیقت به جهاد در مقابل گرجیان عیسوی که دائم به این ثغورتعرض می کردند مأموریت یافت. امارت آذربایجان از تاریخ541درخاندان ایلدگزموروثی گردیدوتاسال626برقراربود.(آشتیانی،2/521)