تهاجم مغولان به ایران نتایج ویران کننده ای برای تمدن ایرانی-اسلامی به دنبال داشت. (لاپیوس،ایرام،393).ویرانی وقتل وعام،اولین ارمغان مغولان برای ایرانیان بودآنهابه دنبال فتح ایران بسیاری ازمردمان شهری وروستایی رابه دیارابدفرستادند.فاتحان مغول پس ازتصرف ایران به غارت اموال ساکنان آن پرداختندوآن رابه عنوان«سرف هایی»¹درخدمت خوددرآوردندویامالیاتهای کمرشکنی رابرآنها تحمیل کردند. بااینکه اولین قرن سلطه مغولان باویرانی وتباهی همراه بود در قرن دوم،ایلخانان باحاکمیت بر ایران توانستندحکومت متمرکزی رادراین منطقه به وجود بیاورند وفرهنگ درباری دوره سلجوقیان رامجددأاحیاکنند آنان فعالیتهایی رادرجهت احداث شهرها، توسعه شبکه های آبیاری،ورونق بخشیدن به کشاورزی وتجارت انجام دادند.
ایلخانان به ویژه دررونق بخشیدن به مسیرهای تجاری که از آسیای مرکزی می گذشتندوبه چین می رسیدندتلاش های بسیاری کردنددرعین حال رژیم ایلخانان یک رژیم بیگانه وفاتح بود.
درهمین دوره بودکه مفهوم«تیول»²شکل گرفت.(همان،394-395).
دولت ایلخانان که بیش ازیک قرن ونیم بربخش اعظم ایران وآسیای صغیروگاه تاشام فرمان می راندباقدرت یابی هلاکوخان آغازمی شودکه به دستوربرادرش منگوقاآن مأمورتکمیل فتوحات مغول درغرب شد.وطی 10سال تاخت وتاز فتوحات پیشین راتثبیت وتکمیل کرد.هلاکو بعداز فتح بغداد وقتل وغارت آن شهر وقتل معتصم دولت پانصدساله عباسی رابرانداخت.هولاکوباغنائم هنگفتی که ازبغدادبه دست آورده بودعازم آذربایجان شدوآن اموال رادرجزیره شاهی واقع درشمال دریاچه ارومیه ذخیره نمودومراغه راپایتخت خویش ساخت.(تاریخ ایران زمین،227).
بازاریان در عهد ایلخانان
باتقسیم فعالیت های اقتصادی در دوبخش تولیدوتجارت،می توان اهل بازار رابه سه دسته:تجار،پیشه وران،ومحترقه نقسیم کرد.باوجوداین،نظربه ماهیت تولیدوتجارت درروزگاران گذشته وساخت و بافت بازاردراین دوران،می توان آن رابه دودسته کلی تجاروپیشه وران تقسیم کرد.دراین تقسیم بندی،تجارکسانی اندکه به تجارت برون شهری مشغول بودند(بازرگانان)،پیشه وران کسانی اندکه تجارت درون شهری رابرعهده داشتندومنظور ازمحترقه کسانی هستندکه به تولیدکالاومحصولات صنعتی برای پاسخگویی به تجارت درون شهری ویابرون شهری می پرداختند.ازاین جهت که در بازارهای این عهداغلب فروشندگان- بویژه آنهاکه درجهت پاسخگویی به نیازهای درون شهری فعالیت می کردند-تولیدکننده نیز بودند،نمی توان میان پیشه وران ومحترقه تفاوت چندان دقیقی قایل شد.دراین بازارهاکه مجموعه فعالیتهای آنهاجزئی از«نظام اقتصادی پیشه وری»به شمارمی آید،تولید،انبار وفروش کالاها معمولأدرمغازه هاوکارگاههای خرده فروشی که دردرون فضای بازار (دالان،بند،قیصریه،کارگاه،دکان)قرارداشت،صورت می گرفت ومعمولأتولیدکننده وفروشنده یکی بودند،ازاین روی اغلب اوقات پیشه وران ومحترقه دراصل یکی بوده،هردولفظ پیشه ورومحترقه به یک معنا همه صاحبان حرف وفنون رادربرمی گرفت.(جایگاه بازاریان دراقتصاد وجامعه عصر ایلخانان،سیدابوالفضل رضوی،52-53).
بازرگانان(تجار)
ازدیربازمغولان باتجارت آشنایی داشتندوتجارراموردتوجه قرارمی دادند.(بارتولد.وو:صص51-57)به ویژه درادامه تحولاتی که به قدرت گیری چنگیزمنجرشد،بازرگانی جایگاه شایسته تری به دست آوردوجماعت تجارصاحب اعتبارفراوان شدند.ازآن پس علاوه بررفع نیازهای معیشتی برای جمع آوری اطلاعات وآگاهی ازاحوال دیگرملل تجارراموردتوجه قرارمی دادندوازاین طریق چنگیزاطلاعات زیادی درمورد قدرت های همسایه به واسطه تجاربه دست آورد.بازرگانان واسطه میان جوامع متمدن شهری وجامعه ایلی مغول بودندوازاین حیث نقش موثری درتنویرافکارمغولان داشتند.رواج فعالیت های تجاری به وسیله ارتاق¹ها،ازهمین زمان چنگیز درمیان مغولان نمود پیداکردوبهانه حمله چنگیزبه قلمروخوارزمشاهیان،به طورمشخص ناشی ازقتل تجاراعزامی مغول بود.بازرگانان درسراسرعصرقاآن ها اهمیت خودراحفذکردند وحداقل تازمان منگوقاآن ازامتیازات ویژه ای برخورداربودند.(جوینی،عطاءالدین عطاملک،تاریخ جهانگشا،3/87-88).
دردوره ایلخانی نیزجایگاه بازرگانان محفوظ ماندودرپناه ملاحظات اقتصادی موردتوجه ویژه ای قرارگرفت که نشانه ای آن ازهمان آغاز عهدهلاکومشاهده می شود.توجه هلاکوبه تجاردرماجرای
فتح بغداد که آنهارااز قتل عام معاف کردواداره امور ایشان رابه«علی بهادر»پسر دوسرمایه لازم را دراختیارشان قرارداد،ازاین جمله است(رشیدالدین فضل الله همدانی،جامع التواریخ،ص714-710).درعصرآباقاوایلخانان بعدی نیزبازرگانان طبقه موردتوجهی بودند.به خصوص آنهاکه در راستای فایق آمدن برمشکلات احتمالی باامرا وبزرگان مغولی شریک بودند،به اصطلاح جز ارتاق هابه شمارمی آمدند،نفوذ گسترده تری داشتندودرمواقع بحران صدمات کمتری می دیدند. آنها با برخورداری ازحمایت خوانین وخواتین مغولی«پایزه»¹و«یرلیغ»²دریافت می کردندوبا استفاده از امکانات حکومتی ازموقیت برجسته ای برخورداربودند.ازاین نظرکه ارتاق هاعلاوه برتجارت در تولید وخدمات دهی نیزسرمایه گذاری داشتند،نقش موثری درراستای تأمین مایحتاج حکومتی-اسلحه وادوات جنگی-ایفامی کردند.(همان،1095-1094)ونیز می توان گفت که بازرگانان،به عنوان یکی ازطبقات موردتوجه این زمان،طرف حساب ایلخانان درمواقع جبران مالی بودندو وامهای آنهابه حکومت،نقش موثری دررفع بخشی ازنیازهای حکومت داشته است.(همان،1083و وضاف الحضره،271).