مقدمه:
در 80 سال گذشته، جنین شناسان به مطالعه رشد و نمو تخم دوزیستان بخصوص قورباغه، وزغ و سمندر و غیره توجه بسیار مبذول داشته اند. در وهله اول به نظر نمی رسید که مطالعه رشد و نمو دوزیستان سم چندانی در درک رشد و نمو انسان داشته باشد. اما این تصور درست نیست جنین های جوان احتمالاً تمایل دارند پدیده های نموی را به همان صورتی که اجدادشان گذرانده اند انجام دهند.
در مسیر تکامل حیوانات بالغ بسیار متفاوت از یکدیگر گشته اند. از ماهی ها دوزیستان و از دوزیستان خزندگان و از خزندگان پرندگان و پستانداران مشتق شده اند اما در ابتدایی ترین مراحل زندگیشان، جنینهای این حیوانات بسیار شبیه بوده و گامهای اولیه رشد و نموی را اساساً از راههای مشابهی بر می دارند.
اگر رشد و نمو جنین جوجه را مطالعه نمایید خواهید دید که در چند روز اول اصلاً به پرنده هیچگونه شباهتی نداشته بلکه ویژگیهای مشترک با قورباغه دارد. جنین های مهره داران دیگر نیز وضعیت مشابهی دارند. همگی مغز- اندام های حسی- قلب- کلیه- اسکلت و دیگر اندام های خود را تقریباً یکسان تشکیل می دهند. بنابراین با مطالعه مراحل رشد و نمو در یک مهره دار می توان مقادیر زیادی اطلاعات درباره کلیه مهره داران منجمله انسان فرا گرفت تخم دوزیستان به علت چندین مزیت مهم از دیر باز مورد توجه محققین بوده است. در درجه اول اندازه نسبتاً بزرگ تخم دوزیستان قورباغه، وزغ، سمندر امکان رویت با چشم غیر مسطح را نیز میسر می سازد. و جزئیات رشد و نمو آنها را می توان با یک ذره بین دستی دنبال نمود ثانیاً هیچگونه پیوسته یا پوشش کدری در اطراف خود ندارند. بنابراین به آسانی می توان رشد و نمو آنها را در مقدار کمی آب برکه تماشا نمود. احتیاج به نگاهداری در درجه حرارت خاصی ندارند. اکثر آنها درجات حرارت ما بین 10 تا 20 درجه سانتیگراد را به آسانی تحمل می نمایند. به علت اینکه در آب رشد و نمو می کنند به آسانی می توان اثر مواد شیمیایی مختلف را بر روی آنها آزمایش نمود برای این کار کافی است این مواد را در آب حل نمود. ضمناً چون بافت آنها نرم است. ولی محکم و نسبتاً خشک می باشد. بنابراین برای انجام انواع مختلف تجربیات مناسب می باشد و بالاخره به دست آوردن تخم بعضی قورباغه ها و سمندرها به تعداد زیاد بسیار ساده است.
دستگاه تناسلی دوزیستان:
بیشتر مطالعات روی Rana Pipiens انجام دادند.
دستگاه تناسلی دوزیست نر:
در قورباغه دستگاه تناسلی از یک بافت لوبیای شکل کوچک در داخل حفره شکم در مجاورت بخش قدامی کلیه قرار گرفته این بیضه ها زرد رنگ اند در سطح مبانی دارند و در وزغ سطح لوله ای دارند. رنگ سبز تیره دیده می شوند در قسمت قدامی بیضه یک رشته قدامی شکل وجود دارد که زرد رنگ است و به آن Fat bady می گویند محل ذخیره چربی است و اندازه آنها در فصل های مختلف سال متفاوت است (نباید با بیضه اشتباه گرفته شود) از بیضه یک سری مجاری کوچکی خارج می شوند. و به نام eff erent که وارد بخش قدامی کلیه می شوند و در آنجا با لوله های کلیوی مرتبط می شوند. لوله های کلیوی موجود در بخش قدامی کلیه فعالیت ترشحی ندارند و یا به عبارت دیگر در سیستم اداری نقش ندارند به طور کلی برای کلیه دوزیست دو بخش را در نظر می گیرند:
1- بخش قدامی Pro, Simal
2- بخش دیستالDistal
بخش قدامی را کلیه، جنسی Sexual Kidney و بخش دیستال را بخش ادراری unini fevow Kidney این vaso efferent در هدایت و انتقال اسپرم دخالت دارند.
این vaso efferent در هدایت و انتقال اسپرم دخالت دارد و از نظر جنین شناسی در واقع همان توبولهای مزونفریک اند.
Mesonephric Tubules: (لوله های مزونفریک)
کلیه دوزیستان از نوع کلیه Mesonephric Kidney است. یعنی در دوزیستان کلیه میانی کلیه اصلی است. از کلیه در بخش جلوی و بخش خلفی یک سری مجاری کوچک خارج شده که با هم می پیوندند و مجرای مزونفریک Mesonephric duet را می سازند. این مجرا یا با هم مجرای واحد nrchinephric را می سازند. این مجرا نهایتاً به کلوآک می رسد بنابراین د دوزیست نر مجرای دفعی و مجرای اسپرمی یک است مجرای mullerian’s duet دوزیست نر و بصورت رشد نیافته وجود دارد. بنابراین در یک کلوآک دوزیست نر و تا مجرای Arich nephric یا نر می شود. یک مجرای راست روده و یک منفذ دفعی و یک منفذ مربوط به مثانه وجود دارد. مثانه دوزیست به طور جداگانه به کلوآک باز می شود و محکم مخزن ذخیره آب را دارد. ادراری که وارد کلوآک می شود. چون منفذ دفعی تنگ و مسدود است. این ادرار وارد مثانه می شود و در هنگام کم آبی جانور از آن استفاده می شود.
در وزغ Tod در مجاورت بیضه یک اندام کوچکی وجود دارد که به آن Bidders organe می گویند که یک تخمدان رشد نیافته است و همان ساختمان تخمدان دوزیست ماده را دارد و اگر بیضه را تخریب می شود. این جسم Bidders argan تبدیل به تخمدان می شود.
سیستم تولید مثل قورباغه ماده:
این سیستم از یک جفت تخمدان تشکیل شده که هر تخمدان از 6 الی 7 لوب یا کیسه تو خالی ساخته شده سطح خارج هر کیسه توسط لایه داخلی صفاق پوشیده شده است. و لایه داخلی صفاق به طرف مرکز هر کیسه دچار تورفتگی می شوند. Invagination و یک کیسه کوچک را به وجود می آورد که در داخل هر کیسه کوچک یک سلول ovocit در حال رشد به وجود آورد. بر خلاف ماهیها که آزاد شدن اوویست orulation به داخل بخش مرکزی کیسه(لوب) صورت می گیرد. اوولاسیون در دوزیستان از سطح خارج هر کیسه یا لوب رخ می دهد.
اوولاسیون از نقطه ای از سطح کیسه اتفاق می افتد که در آن نقطه لایه داخلی صفاق، لایه صفاق داخلی وجود ندارد. اووسیتی که از سطح کیسه تخمدانی آزاد می شود نهایتاً وارد حفره شکم می شود. سلولهای صفاقی دوزیست دارای یک سری مژه های هستند که این اووسیت های آزاد شده را به طرف دهانه اووداکت آزا (oviduct)آزاد می کنند.
انتهای مجرای oviductقبل از اتصال به کلوآک کمی متسع شده و کیسه oviscac یا کیسه تخم را ایجاد می کند که محل ذخیره تخم ها است. و تخمک گذاری معمولاً طی چندین ساعت اتفاق می افتد.
جفت گیری در دوزیستان یک جفت گیری کاذب است. قورباغه نر برای چندین روز به قورباغه ماده می چسبد و به کمک جسم پینه ای که در قاعده انگشت قورباغه نر وجود دارد. قورباغه به قورباغه ماده می چسبد این جسم پینه ای در دوره فعالیت جنسی بزرگ م شود و جزء صفات ثانویه خیس قورباغه نر است. و عامل مجزا کردن قورباغه نر کوچکتر و باریک تر است و قورباغه ماده بزرگتر با شکم پهن است.
طی این مدت Amplexas (در آغوش گیری) می گویند قورباغه ماده تخم ها را در آب رها می کند. در هر تخم ریزی یا Slawing 2000 تا 3000 همزمان قورباغه نر تخم ها را اسپرم مورد هجوم قرار می دهد. لقاح خارجی و در آب صورت می گیرد در اطراف تخم دوزیستان یک سری لایه محافظ وجود دارد.
1- اولین لایه لایه vitelline envelope (پوشش زرده ای) که محصول مشترک خود سلول اووسیت و سلولهای فولیکولی اطراف است. و معادل zoona plucida در اووسیت پستانداران یعنی در داخل آن یک گیره اختصاصی گونه ای وجود دارند که یا سر اسپرمی نمی تواند بارور شود.
دو تا سه لایه ژلاتینی که حاوی مقدار زیادی پلی ساکارید که این پلی ساکاریدها در اثر جذب آب هیدراته می شود این لایه چند نقش دارد.
الف) چسبناک است و موجب می شود که اووسیت ها به هم می چسبند و در کنار هم قرار می گیرند و از پراکندگی آنها در جویبار جلوگیری می شود.
برای اینکه لقاح خارجی است و نتانس لقاح بالا برود از مکانیسم های زیر استفاده می شود.
1- باید تعداد تخمکها و اسپرم ها زیاد باشد.
2- این تخم ها به هم چسبنده باشند تا از بین نروند.
3- از یک لایه ژلاتینی پوشیده اند.
4- این لایه آسیب مکانیکی به اووسیت جلوگیری می کند.
5- طعم و مزه بدی دارد و اجازه نمی دهد حیوانات آبزی را بخورند.