در دوره هخامنشی اختراع پول واستفاده ازآن درمبادلات تجاری تازه درآسیای صغیرصورت یافته بود.امااستفاده ازآن درنواحی مرکزی وشرقی امپراطوری هنوز رایج نشده بود.داریوش اول نخستین پادشاه هخامنشی بودکه سکه زرین زدواین سکه هابه نام«دریک»خوانده می شدمسکوکات ایرانی تامدت هاپس ازسقوط دولت ساسانی درمیان مسلمانان ومخصوصأدربخش شرقی اسلام یعنی کشورایران وپیرامون آن رایج بود.(قدیانی،280-279).
پیش ازاسلام عرب ازخودسکه ای مستقل نداشت وآنچه در دادوستدبه کارمی برد،همان درهم ایرانی،بیشترعرب-ساسانی بود.(بلاذری،429).
درزمان خلفای راشدین،سکه های ساسانی همچنان دراین دوره پول رایج درآذربایجان بودالبته در اسلام نخستین کسی که سکه زدعبدالملک بن مروان بودولی تاقبل ازآن سکه هایی دراردبیل و داربگرواصطخر به دست آمده که مربوط به سالهای20،26،35،79هجری می باشداردبیل یکی از مراکز واماکن ضرب سکه محسوب می شد.(میراحمدی،72-71).
سکه های ساسانی دردهه های نخستین اسلام همچنان پول رایج درآذربایجان بود وازنواحی ضرب سکه شهراردبیل ومراغه بود.(سرافراز وآورزمانی،139).
اوضاع سکه در زمان سلجوقیان
سکه های سلاجقه بزرگ ازجنس طلا،نقره وبرنزاست.دراین دوره سکه های طلابادقت وظرافت خاصی باعیار خوب وبالاضرب گردیده اندوتقریبأ90درصد مسکوکات سلاجقه ازجنس طلاست وجالبترازآن که برخی ازسکه های نقره نیزدرقالب سکه طلاضرب گردیده اند.سکه های سلجوقی ازلحاظ فرم ونوشته شبیه سایر سلسله های اسلامی ایران هستند.القاب فرمانروایان برروی سکه ها به صورت السلطان العادل،السلطان الاعظم،السلطان المعظم،ملک الملوک،شاهنشاه،ابوالمظفره... نقش گردیده است.(سرافراز وآورزمانی،210-209).
درعهد سلجوقی وزیر،مسئول نهایی حفظ اوضاع مساعد مالی دولت وذخیره پول برای مواقع اضطراری بود«دیوان استیفاء»محاسبات عایدات عمومی وهزینه هارابرعهده داشت.(کلوزنر،53).
اوضاع سکه درزمان عباسیان
خلفای اولیه عباسی به تقلیدازامویان وبامختصراختلافی به ضرب سکه اقدام نمودنددراین دوره «سوره اخلاص»ازروی سکه هاحذف وجمله«محمدرسول الله»جانشین آن شد.عباسیان آگاهانه نام پیامبر رابرروی سکه های خودنقش کردندتاباانتساب به خاندان پیامبراکرم(ص)موقعیت خود را در جهان اسلام محکم واستوارنمایند.درحاشیه سکه مطابق دوره اموی آیه:«محمدرسول الله ارسله بالهدی ودین الحق...»نقش گردید.(سرافراز وآورزمانی،163).
تاقبل ازمهدی نام خلیفه برروی سکه ضرب نمی شدابتدامهدی به عنوان ولیعهددستورضرب نام خودرابرروی سکه هاازسال145هجری قمری وارمنستان ازسال150هجری قمری دادواین رسم رابعدهابه عنوان خلیفه حفظ کرد.جانشینان اونیز وگاه ولیعهدهاآن راادامه دادندایالات حق ضرب سکه نقره راداشتند.درآذربایجان سکه نقره دراردبیل ضرب می شد.ازسال166تا169هجری سکه هایی یافت شدکه جنس نقره داشته ودراردبیل ضرب شده انددر ارمنستان نیزشهردبیل محل ضرب اینگونه سکه هابه شمارمی رفت.(اشپولر،2/250-248).
سکه های عباسی ازجنس طلا(دینار)،نقره(درهم)وبرنز(فلس)بودند. (سرفراز وآورزمانی،169). سکه های آذربایجان وارّان وارمنیه از زروسیم است.(ابن حوقل،349؛اصطخری،113).
اوضاع سکه در زمان ساجیان
ازخاندانهای حکومت گردرآذربایجان بایدساجیان رانام برد(317-276)که چندصباحی رادر قسمتهایی ازآذربایجان حکومت کردندودرمراغه واردبیل به ضرب سکه های سیمین موفق شدند. (فرای،4/344).
یوسف بن دیوداد درشهرمراغه درزمان ساجیان به نام خوددراین شهربه ضرب سکه اقدام کردو بعداز انتقال پایتخت ازمراغه به اردبیل دراین شهرنیز به ضرب سکه پرداختند.(دانشنامه ایران و اسلام،11/1482).
اززمان ساجیان سکه هایی به نام محمدبن عبدالررزق،سرداررکن الدین دیلمی وسکه هایی به نام ابراهیم وجستان دوپسر مرزبان دیلمی به دست آمده است.(کارنگ،5).
اتابکان نیزدارای سکه هایی ازجنس مس ونقره بودند.(تاجبخش،384).