پیش از بررسى حکم فقهى شطرنج, براى درک بهتر مسأله, نگاهى داریم به معناى لغوى, تاریخچه پیدایش, چگونگى ورود آن به جوامع اسلامى و برخورد مسلمانان با آن و...
معناى لغوى
شترنگ, با (گاف), فارسى و بر وزن و معناى شطرنج, بازى است معروف و مشهور, ساخته حکیم داهر هندى, یا پسر او.1
شطرنج بازى فکرى است که در آن به وسیله مهره هایى به نام: شاه, وزیر, اسب, رخ, فیل, پیاده یا بیدق, روى صفحه هشت در هشت چهار خانه اى حرکت مى کنند2.
علت نام گذارى این بازى به شترنگ, روشن نیست. برخى این واژه را مرکب از (شت) و (رنگ) دانسته اند, یعنى شش رنگ3.
براى (شت) دو معنى ذکر کرده اند:
1 . (شَتْ) به فتح اول و سکون ثانى, مخفف (شتل) زرى باشد که در آخر قمار, به حاضران بدهند.
2 . لفظى است فارسى, ترجمه لفظى که در عربى (حضرت) گویند4.
براى (رنگ) نیز, سى و سه معنى ذکر کرده اند که از جمله آن, قمار و حاصل قمار است.
گفته اند: (شت) واژه اى است هندى. به معناى (حضرت) در نوشته هاى قدیم فارسى نیامده و در فرهنگ جهانگیرى که در هند نوشته شده نیز به این معنى نیامده است. در همه فرهنگها (شت) مخفف (شتل) مصطلح در قمار یاد شده است5.
پیدایش شطرنج
(بعضى از دانایان هند, گویند:
مرگ بر کشور هند, فزونى یافت. دانشمند ان مردند و حکومت, ناتوان شد. مرد خردمندى, به نام (قفلان), نزد پادشاه رفت و گفت: (انسانها جزئى از حیوانات هستند و حیوانات کوچک و ناچیزترند از آن که خالقى امور آنها را تدبیر کند, بلکه امور آنها, به فلک مربوط است.)
پادشاه از او خواست, تا تصویر و دلیل این سخن را بیاورد.
وى, (نرد) را طراحى کرد که بر اساس گردش زمان, که یک سال است, مطابق با دوازده ماه در دوازده برج و سى روز درسى در جه و ایّام هفته و سیّارات هفتگانه ساخته شده است.
براى این (بازى), تخته اى قرار داد شبیه سال و در آن, 24 خانه در نظر گرفت, به عدد ساعات شب و روز که در هر طرف دوازده خانه مى باشد و در آن خانه ها سى نگهبان, قرار دارد, تشبیه به قرار گرفتن روزها در برجها و دو مهره, تشبیه به شب و روز, که شش جهت دارد.
عدد شش, کامل ترین عدد است که نصف و یک سوم و یک ششم دارد. و در هرمهره, نقطه هایى تعبیه کرد که چگونگى قرار گرفتن این مهره بر روى تخته, وضعیت بازى را تعیین مى کند.
وقتى (قفلان), این بازى را اختراع کرد و به شاه ارائه داد, وى خوشحال شد. و امور اهل هند, به گونه اى گذشت که گویى, گردش ایّام و افلاک, آن را تعیین و تدبیر مى کنند و آدمى در سرنوشت خود, دخالتى ندارد. زمان به همین منوال گذشت و مردم, امورشان را مربوط به فلک مى دانستند, تا (بلهیت) زمام کشور را به دست گرفت. وى , از چنین شیوه اى, خوشش نیامد. پرسید: از دین (برهمن) کسى باقى مانده است؟
مردم, شخصى را که دین و خرد داشت, به وى معرفى کردند و (بلهیت) او را خواست و موضوع را در میان گذاشت.
او گفت: من دلیلى ارائه مى دهم که به وسیله آن, خردمند و ناتوان و دانا و جاهل و... شناخته شوند.
وى, شطرنج را ساخت که در فارسى, هشت رنج گویند. هشت یعنى ثمانیه و رنج یعنى صفحه. این صفحه را هشت در هشت قرار داد که حاصل ضرب آنها, شصت و چهار خانه مى شود. و جمعاً, سى و دو مهره قرار داد, که بین دو رنگ تقسیم مى شوند و شانزده را بر شش صورت تقسیم کرد: شاه و وزیر (در هرکدام یک عدد) دو رأس فیل, دو عدد رخ, دو رأس اسب و دیگر سربازان.
حکیم گفت: چیزى ارجمندتر از جنگ نیست; چرا که در جنگ, برترى صاحب اراده و خردمند و... دانسته مى شود.پادشاه, بسیار خوشحال شد و مردم را جمع کرد و گفت: در جهان, اندیشمند و عاقل تر از انسان نیست و جهان, بر مدار انسان مى چرخد. خداوند, فلک و آنچه در آن است, براى انسان آفریده است.
انسان, مالک همه چیز و همه در تصرف انسان هستند و برترى انسانها بر یکدیگر, به دانایى و عقل است6.)
یعقوبى, این نقل را استوار مى داند و داستان دیگرى که در باره پیدایش شطرنج, مورخان ذکر کرده اند, مردود مى شمارد7.
مسعودى در باره پیدایش شطرنج مى نویسد:
(شطرنج در زمان بلهیت اختراع شد و این بازى بر بازى با (نرد) چیره گشت. مهره هاى شطرنج, بر اساس صورت انسان و حیوانات ساخته شده اند که داراى مراتب هستد و تدبیر به شاه و پس از او, برحسب مراتب, به افراد دیگر سپرده شده است. این, نمودى است از اجرام علوى آسمانى هفت و دوازده. اساس اداره کشور, بر همین گونه تدبیر نهاده شده است و این که دشمن از کجا و چگونه و چه زمانى مى آید براى هند, در بازى شطرنج, اسرارى است که در دو چندان ساختن حساب خانه ها, نهفته است. حسابها بالا مى روند, تا به علت اولیه منتهى مى شوند و هرچه از یکى دورتر شویم, تأثیر گذاردن عالم بیشتر مى شوند.8)
بر حسب این نظریه, اهل هند, شطرنج را رمز جهان خلقت و چگونگى کثرت و وحدت و نقش هرکدام در تدبیر امور جهان مى دانند که کثرت به وحدت, منتهى مى شود و در نهایت, خالق و مدبر جهان, یکى بیشتر نیست.
اگر این نظریه درست باشد, باید گفت: اعتقاد به یگانگى خداوند و چگونگى تدبیر امور جهان, در متن بازى شطرنج قرار داده شده است, تا مردم, اعتقاد به یگانگى خداوند را حفظ کنند و بر این باور باشند که جهان, با خرد و تدبیر اداره مى شود و تقدیر امور با افلاک و خارج از اراده خدا و انسان, امرى است باطل و در نهایت, انسان در زندگى خود مختار است.
بالآخره, تاریخچه شطرنج به درستى معلوم نیست و اختراع آن را به یونانیان, رومیان, بابلیها, سکاها, مصریان, یهودیان, ایرانیان, چینیها و اعراب نسبت داده اند. آنچه که امروز مقبول است این که شطرنج, در اصل, هندى بوده و از آن جا به ایران آمده و از ایران به اعراب منتقل شده و از آن جا به اروپا رفته است. منشأ شطرنج را بازى (چترنگه) دانسته اند که هنوز هم در هند معمول است9.
بازى شطرنج
در بازى شطرنج, دو نفر, با سى و دو مهره, براى هرکدام 16 مهره, بر روى صفحه اى به شکل مربع و منقسم بر شصت و چهار مربع کوچک بر طبق قواعد مقرر, به هماوردى مى پردازند.
ردیف خانه هاى افقى, (سطر) و عمودى (ستون) و قطر, همان قطر نامیده مى شوند.
بازى شطرنج, مقرراتى دارد که امروز, در بیشتر ممالک, مقررات موضوعه فدراسیون بین المللى پیروى مى شود.
بازى, با زدن مهره رقیب و بر جاى آن نشستن, انجام مى شود. مهره ها, هشت سوار, شامل: یک شاه, یک وزیر, دو فیل, دو اسب و دو رخ و هشت پیاده مى باشند.
رخ, به هریک از امتداد (سطر), یا (ستون), تا آن جا که مهره اى نباشد, مى تواند, پیش برود. فیل, در امتداد (قطر) خانه هایى که در آن قرار دارد مى تواند برود.
وزیر, قوى ترین مهره است. در امتداد (سطر) و (ستون) و (قطر) مى تواند برود.
اسب, دو خانه در امتداد (ستون) مى رود و در صورت نبودن مانع, در اولین خانه سمت راست, یا چپ مى نشیند و یا دو خانه در امتداد (سطر) مى رود و سپس در بالا و یا پایین مى نشیند.
پیاده, فقط جلو و آن هم یک خانه مى رود10.
بازى شطرنج, تکیه بر فکر و اراده دارد. در بازى شطرنج, توانایى فکرى افراد ارزیابى مى شود. زیرا شطرنج باز, باید حرکتها و تواناییهاى بالفعل و بالقوه خود و رقیب را ارزیابى و پیش بینى کند. هرچه این ارزیابى, دقیق تر باشد, در بازى برنده تر است.
شطرنج, درست در مقابل (نرد) قرار دارد. (نرد), متکى بر (جبر) و به اصطلاح عامیانه, متکى بر (شانس) است و برد و باخت, در اختیار بازى کننده نیست. بدین خاطر (نرد) به مسابقات بین المللى راه نیافت ولى شطرنج چون متکى بر فکر بازى کننده بود, به مسابقات بین المللى راه یافت. در این مسابقات هم, واضح است که برد و باختى وجود ندارد و به کسانى در مسابقه پیروز مى شوند, جوایزى از طرف برگذارکنندگان تعلق مى گیرد مثل سایر ورزشها و مسابقات.
ورود شطرنج به جامعه اسلامى
پس از فتح ایران, به دست اعراب مسلمان و سرازیر شدن غنائم جنگى به مدینه و رفاه نسبى مردم و کم رنگ شدن ارزشها, مردم, به برخى از تفریحات و سرگرمیها که در ایران و دیگر کشورها رواج داشت روى آوردند. در سال هشتم حکومت عثمان, (پرواز دادن کبوتر) و (بازى کمان گروهه), در مدینه پدیدار شد که عثمان, مردى از بنى لیث را مأمور ساخت تا از این بازیها جلو بگیرد11.
در روزگار معاویه و پس از وى, در روزگار یزید, به خاطر مجالس بزم و عیش آنان و تفریحات و سرگرمیهاى گوناگون در دربار: بازى با سگها و نگهدارى آنها, بازى با یوزپلنگها, بازى با پرندگان, بازى با بوزینه, رقص و نوازندگى و...12 برخى از آداب و تفریحات و سرگرمیهاى ناپسند در بین مردم مسلمان, رایج شد.