تحقیق مقاله برج رادکان کردکوی

کلیات :

در ولایت استراباد یا گرگان امروز ، دشت گرگان و در تپه ها و نقاط کوهستانی آن نشانه هایی پرارزش از تمدنی کهن مربوط به دوره های  پیش از اسلام و دوران اسلامی یافت می شود. گرگان نخستین جایی بود که مهاجمان آسیایی بدان قدم گذارده اند این سرزمین بدان سبب که سر راه غارتگران و جنگجویان آسیایی که از شرق به غرب هجوم می آوردند قرار داشته ، متحمل سختیها ، ویرانیها و خاموشیهای فراوان شده است حملات وقت و بی وقت اقوام شمالی سبب می-  - شده که مردم این ناحیه همیشه آماده دفاع باشند.

بررسی حمله اعراب به ایران در ناحیه شمالی و خراسان احتیاج به تعمق بیشتری نسبت به سایر نقاط ایران دارد و از نوشته های تاریخی چنین برمی آید که اعراب بکندی توانستند در ناحیه شمالی ایران نفوذ کنند.

در سده های اول اسلام خط و زبان پهلوی در ناحیه مازندران متداول بوده و سکه هایی که در این قسمت ضرب می شده دیرتر نوشته عربی برآن قرارمی گیرد و سالهای زیادی هنگامیکه اعراب تمام نواحی ایران را گرفته بودند هنوز خط  پهلوی زینت بخش هنر این سامان بوده است. وجود خط پهلوی و کوفی بر قسمت بالای بدنه برج لاجیم (سواد کوه مازندران) و برج رادکان کردکوی که مربوط به دوران آل زیار می شود، دلیلی است روشن بر حکومت ناقص و متزلزل اعراب براین قسمت از ایران زمین.

سلسله آل زیار که در گرگان حکومت کردند بدست مردآویزیا مردآویچ فرزند زیار که از یک خانواده گیلانی بود بنا نهاده شد. این سلسله در بازگرداندن ایران به شکوه و جلال دوره ساسانی کوشش فراوان نموده اند.

فرزندان زیار از سال 315 تا 770 هجری بر نواحی شمال ایران سلطنت کرده اند یکی از فرمانروایان این خاندان که برنواحی کوهستانی این خطه حکومت می کرد، اسپهبد ابوجعفرمحمد وندرین باوند می باشد.

برج رادکان که در این نوشته مورد مطالعه و بررسی قرار گرفته است به امرابوجعفرمحمد وندرین باوند ساخته شده است . بیشتر تاریخ نویسان براین عقیده اند که فکر اولیه ایجاد یک بنای یاد بود بوده که در عین حال راهنمای کاروانها نیز باشد و بعد از مرگ ابوجعفر وی را در آنجا دفن کرده اند.

یکی از مهمترین عناصر معماری که جایگاه مهم و ویژه ای در فرهنگ معماری و آداب و سنن اجتماعی ایران دارد میل و مناره است که متاسفانه با توجه به اقتضای منزلت اجتماعی مذهبی آن کمتر مورد بحث و بررسی قرار گرفته است.

هنگامیکه قافله ای خسته و کوفته با نگرانی و تشویش در کنار کوره راهها و جاده ها در دل کویر و صحاری سوزان و کوهستانها نگاهش در پی یافتن راهنمایی به این سو و آن سو می دود تا دل را به رسیدن به مقصد امیدوار سازد و یا عاشقان خداجویی که هرنیمه شب و ظهر و شامگاه با صدای موذن که ازفرازمناره ها , همچون ندای آسمانی به عبادتشان می خواند، میزان و اهمیت میل ها ومناره ها بر همگان مشخص می شود.

این امر نشان می دهد که این پیران پای در خاک چه رسالت مهمی بر دوش دارند چرا که از یکسو بیدارکننده به خواب غفلت رفتگانند و از سوی دیگر راهنمای گم کرده رهان.

در معماری ایران به بنا های معظم و کشیده ای به نام میل که در طول راهها برای تعیین مسیر کاروانها احداث می شده است ، زیاد برمی خوریم . شکی نیست که میل رادکان چنین وظیفه ای را حتماً دارا بوده است.

بخش اول

موقعیت طبیعی بنا:

رادکان کجاست ؟

رادکان در عرض جغرافیایی 36 درجه و 36 دقیقه و طول جغرافیایی 54 درجه و 3 دقیقه واقع شده است.1

این روستا در24 کیلومتری جنوب شهرستان کردکوی و 54 کیلومتری جنوب گرگان ودرمیان سلسله جبال البرزقرارگرفته است که جاده آن از کوههای سرسبز البرز می گذرد.

جاده دیگری که این روستا را به آبادیهای کناره دریای خزر متصل می کند جاده ایست که از نوکنده به سفید چاه و سپس به رادکان می رسد که درغرب این روستا واقع است.

همچنین این جاده به طرف مشرق یعنی جهان نما امتداد می یابد که پس از عبور از آن به روستای زیارت و سپس به گرگان منتهی می شود که رابینو در سال 1910 از این جاده عبور کرده است.2

در دو کیلومتری این روستا کنار جاده ای که رادکان را به چهارده و دامغان وصل می کند برج مقبره ای رادکان واقع است که 2700 متر از سطح دریا ارتفاع دارد.

برج مقبره ای که در نزدیکی بندر گز قرار دارد.3

نصرت ا... مشکوتی می نویسد: این برج که در محلی به نام قلعه کبری هم نامیده می شود و برفراز تپه ای قرار گرفته است دارای موقعیت طبیعی مخصوصی است . بطوریکه اطراف آن را مناظر زیبایی احاطه نموده است و چون تا اندازه ای از گزند و تجاوز محفوظ مانده چندان دچار خرابی نشده است. 4

وجه تسمیه رادکان:

اسم رادکان از دو قسمت راد و کان تشکیل شده است.

در لغت نامه دهخدا راد به معنی صاحب همت و سخاوت و گشاده دل معنی شده است.1

در فرهنگ پهلوی  رات که اصل فارسی میانه آن بدین صورت است و اکنون بصورت (راد) نوشته می شود معنی آزاد منش و بخشنده و جوانمرد می دهد.2

در یادداشتهای گاثاها راد به معنی پارسا و وفاشناس 3 معرفی شده است. کان هم در لغت نامه دهخدا و هم در فرهنگ پهلوی به معنی کان و معدن آمده است که آقای فره وشی آن را کندن نیز معنی می کند.

در گویش محلی کان به دو معنی یکی در مورد سقف دهان و دیگری به معنی کردن بکار می رود که مخفف همگان (وجه امری کردن) می باشد.

حمید رهبر دانشجوی باستانشناسی در مقاله ای که به مناسبت برج رادکان نوشته اند آورده است : ر´ت در گویش محلی به معنی رها بکار می رود اما رت (Ret) به دو معنی یکی ریختن و دیگری دویدن که منظور نظر ما همین است ، بکار می رود .4

به نظر می آید که با قدمت مقبره و تکیه رادکان که هنوز هم سالیانه تعداد کثیری از اهالی استراباد جهت برپایی مراسم عزاداری سیدالشهدا به آنجا می روند صحیح کلمه به صورت راد = پارسا و کان (مرکز معدن) باشد و منظور از رادکان منظور پارسایان باشد.

پیشینه تاریخی برج رادکان:

زمان ساخت برج رادکان بنا بر کتیبه موجود متعلق به آغاز قرن پنجم (سال 407 تا 411  هجری قمری , 17-1016 , 1- 1020 میلادی) است . این تاریخ مصادف است با حکمرانی سلسله آل زیار برمنطقه مازندران این دوره در حد فاصل میان سقوط اولین سلسله و ظهور دومین سلسله سلاطین باوندی  قرار دارد. طی این دوره که حدود هفتاد سال به طول انجامید قابوس بن وشمگیر و جانشینانش از دودمان آل زیار براین منطقه حکم می راندند.

اگر ساخت این برج را با تاریخ مازندران مقایسه کنیم ساخت این برج مصادف است با فرمانروایی منوچهر پسر قابوس از سلسله آل زیار که از سال 403 تا 424 در مازندران حکومت داشت.

آقای آندره گدار می نویسد: «اما سلاطین آل زیار فقط  بر دشت حاکم بودند و منطقه کوهستانی را که رادکان نیز شامل این مناطق می شد پاوند یها اداره می کردند.1 »

برج رادکان نیز بنا به اقوال مختلف و کتیبه موجود درآن متعلق به یکی از اسپهبدان آل باوند است که اسم آن با اندک تفاوت از محققان مختلف ابوجعفرمحمدبن وندرین باوند می باشد.

اما آندره گداردر کتاب آثار ایران آن را قبر عبدا... جعفر محمد وندارین باوند ترجمه نموده است.

رابینو در شرحی که در کتاب سفرنامه مازندران و استراباد در مورد این برج می دهد این بنا را قبر اسپهبد ابوجعفر محمد بن وندرین باوند می خواند.

وعین همین عبارت را مینورسکی دانشمند روسی در دیباچه کتاب ویس ورامین تالیف فخرالدین اسعد گرگانی ذکر می کند.

مسیح ذبیحی نیز قبر اسپهبد محمد بن وندرین باوند را در کتاب گرگان نامه بکار می برد.

برج معروف رادکان هزار ساله شد

برج تاریخی و معروف رادکان هزار ساله شد این برج که به منظور راهنمایی مسافران و ره گم کردگان دشت های سرسبز و جنگل انبوه شمال ساخته شده بود، به عنوان آرامگاه یکی از اسپهبدان آل باوند طبرستان نیز مورد استفاده قرار گرفته است.

بنای این برج که در سال 411 هجری قمری به پایان رسید بی تردید یکی از مفاخر معماری و یکی از مواریث فرهنگی کشورمان به حساب می آید.

برج رادکان در نزدیکی روستای رادکان و در24 کیلومتری کردکوی و 54 کیلومتری جنوب گرگان ، برفراز تپه باصفایی که دارای موقعیت خاص طبیعی و سوق الجیشی است قرار دارد.

اگر کسی یکی دوبار بدون راهنما از دشت های سرسبز و جنگل های انبوه و تاریک شمال گذشته باشد در می یابد که وجود این برج ها به عنوان میل راهنما تا چه اندازه در راهنمایی قوافل ، مهم و موثر بوده است.

در میان برج های تاریخی ایران دو برج بسیار معروف وجود دارد که یکی در خراسان و دیگری در گرگان می باشد و هر دو آن ها به نام رادکان معروفند. « راد » و « رد » درزبان پهلوی به معنای نظم و ترتیب و « رده » آمده است و رادکان درست در جاده ها همان کار را می کند که از نامش برمی آید ، مسافر را راهنمایی نموده و به راه پیمایی او نظم و ترتیب می دهد هرچند که این واژه با « راه » همبستگی دارد و در بعضی از کتب مسالک به صورت « رایکان » هم آورده شده است  و وجود این برج در کنار شاهراه و برفراز تپه ای که از دور  نمایان است ، به منظور راهنمایی رهگذران ساخته شده ، گرجه بعدها از این بنا به عنوان آرامگاه بانی آن نیزاستفاده کرده  - اند. این برج محل دفن یکی از اسپهبدان آل باوند طبرستان به نام ابوجعفرمحمدبن وندرین باوندی است.

برطبق کتیبه فوقانی که به صورت کمربندی درزیر گنبد به جشم می خورد، بنای این برج در تاریخ ربیع الثانی 407 هجری قمری یعنی زمان فرمانروایی اسپهبد ابوجعفر شروع و کار ساختمان در سال 411 هجری به دست احمد بن عمر به پایان رسیده است . تا دوره قاجار بربالای ورودی بنا نیز کتیبه ای به خط کوفی وجود داشته است که بنا به اظهارات رابینو ، کتیبه مزبور در آن زمان توسط عوامل خارجی به سرقت برده شده است.

میل رادکان که از سبک خاص معماری برخوردار است و در عین سادگی یکی از شاهکارهای معماری ایران بعد از اسلام به حساب می آید و بیش از هر چیز ارتفاع بلند آن که از 35 متر متجاوز است جلب توجه می کند.

شرح مختصر بنا:

برج رادکان بنایی است آجری به شکل مدور استوانه ای که بر روی یک تپه طبیعی ساخته شده است. این بنا دارای گنبد مخروطی آجری است .

مینورسکی دانشمند روسی در دیباچه کتاب ویس ورامین تالیف فخرالدین گرگانی چنین نوشته است : « در رادکان یک برج استوانه ای آجری است که میل رادکان خوانده می شود و تقریباً چهل یارد ( تقریباً 36 متر ) ارتفاع دارد با مغاره ای مخروطی که محیط خارجی آن 31 یارد است و محیط داخلی آن 5/11 متر و اندازه قطر درونی 25/6 یارد است و این میل بر کمر کوه واقع و ازمسافت بسیار دور نمایان است  و عین همین اعداد و مشخصات بنا را رابینو در کتاب مازندران و استراباد ذکر می کند1 .»

برج دارای یک درب ورودی است که در ارتفاع 1 متر و 50 سانتیمتر سطح زمین واقع شده است و در طرف جنوب بنا قرار دارد. ارتفاع درب ورودی 2 متر و 10 سانتیمتر و عرض آن نیز 1 متر و30  سانتیمترمی باشد.