دو نوع تکثیر در گیاهان دیده میشود. تکثیر جنسی و تکثیر غیر جنسی. تکثیر مستقیم یا جنسی بیشتر به عنوان تکثیر بذری شناخته شده است. اساس کار در این روش استفاده از بذر گیاه است. بذر یا Seed از ترکیب دانه‌های گرده گل‌های نر و خامه گل‌های ماده بوجود می‌آیند که به دو شکل هموزیگوت و هتروزیگوت وجود دارند. تکثیر غیر جنسی بر این مبناست که هر یک از سلولهای هر کدام از گیاهان توانایی ساخت یک گیاه کامل همانند پایه مادری خود را دارند. و کلا هر روشی که بوسیله آن هر یک از اندام‌های گیاهی به یک گیاه کامل تبدیل شود تکثیر غیر جنسی محسوب میشود.
تکثیر جنسی
در این روش بعد از لقاح گامت نر و ماده ، چنانچه گرده و مادگی از یک جنس باشند بذر حاصل را بذر همگن یا اصطلاحا Homozygot می‌نامند و چنانچه بذر بدست آمده از آمیزش دانه‌های گرده غیر از گیاه مادر باشد بذر حاصل را ناهمگن یا اصطلاحا Heterozygot گویند. معمولا این روش برای گیاهانی که ناهمگنی یا Heterozygot دارند (مثل گل‌های یک ساله که نیاز به تنوع و چند رنگی بیشتری دارند) از دیدگاه تولید کننده بهتر است. هم‌چنین در جایی که این روش مقرون به صرفه است (مثلا در گیاهانی که تکثیر به روش غیر بذری مدت زمان طولانی می‌گیرد) استفاده میشود.
مزایای بذر کاری
▪ ارزانتر بودن نسبت به روش غیر جنسی
▪ انبار کردن بذر به مدت طولانی
▪ کنترل بیماری‌های ویروسی.
می‌توان بذر را برای مدت طولانی در انبار نگهداری کرد بدون آنکه آسیبی به وضعیت رویشی و ژنتیکی آن وارد شود. هم‌چنین از آنجا که بیماری‌های ویروسی عموماً بوسیله بذر انتقال پیدا نمی‌کنند لذا تکثیر بذری راه مطمئن برای کنترل بیماری‌های ویروسی است.
معایب کشت و کار با بذر
▪ به علت تفرقه صفات ، یکنواختی لازم وجود ندارد.
▪ دوره نونهالی طولانی‌تر است.
▪ کیفیت اولیه بذر از بین می‌رود.
برای آن دسته از گیاهان که نیاز به یکنواختی دارند روش بذر کاری برای تکثیر آن‌ها مشکل آفرین است. هم‌چنین در بعضی از گیاهانی که زمان لازم برای بلوغ و به گل رفتن گیاه طولانی است، هزینه زیادی دارد. مثلا زمان لازم برای درخت گلابی حداقل ۷ تا ۸ سال است تا یک پایه بذری به درخت میوه تبدیل شود.
روشهای بذرکاری
بذر کاری به دو روش مستقیم و نشا کاری انجام میشود. روش مستقیم برای بذرهایی با اندازه متوسط عملی است که رویش آن‌ها با مشکل زیادی همراه نیست. گل آحار و جعفری به روش مستقیم بذرکاری میشوند. تعداد زیادی از بذرهای گیاهان زینتی نیاز به نشا کاری دارند. در روش نشا کاری ابتدا بذرها را در یک جعبه کشت یا گلدان نشا کشت میکنیم. بعد از اینکه اندازه گیاهان و نشاها به حد معینی رسید و معمولا این حد یک اندازه ۴ تا ۶ برگه است آنوقت گیاهان را به محل اصلی انتقال می‌دهیم.
تیمارهای قبل از کاشت
▪ خیساندن بذرها
▪ رفع سرما این اصطلاح برای آن دسته از بذرها استفاده میشود که برای رویش نیاز به یک دوره سرما دهی دارند یعنی اگر یک دوره سرما را طی نکنند قادر به جوانه زدن نیستند.
▪ نرم کردن پوست‌های سخت گیاهان بوسیله اسید سولفوریک: پوست‌های بسیار سخت بعضی از گیاهان تا نرم نشوند قادر به جوانه زنی نخواهند بود. بسته به نوع گیاه و نیاز ما روش تکثیر جنسی یا غیر جنسی را انتخاب میکنیم. اگر نیاز به گیاهان یکدست و یکنواخت داریم از تکثیر غیر جنسی استفاده میکنیم. اما بیشتر برای گیاهان فضای سبز از روش تکثیر بذری استفاده میشود.
هم‌چنین بسته به نوع بذر (ریزی و درشتی بذر) نوع کاشت فرق می‌کند. بذرهای ریز اطلسی را ابتدا با خاک خیلی سبک مخلوط نموده و سپس در سطح خاک گلدان مورد نظر پخش میکنیم. از آنجا که پوشش روی بذر نیز به اندازه‌ی بذر بستگی دارد، حدود نیم سانتی‌متر خاک روی بذرها ریخته و آبیاری نیز با احتیاط انجام می‌گیرد. هنگامی که بذرها رشد کرده و ۴ برگی شدند گیاه به گلدان اصلی منتقل میشود. بذرهای همیشه بهار درشت هستند و به فواصل معین در گلدان کاشته میشوند و روی آن‌ها را با خاک بیشتری (حدود ۲ - ۱.۵ سانتی‌متر) می‌پوشانیم و آب می‌دهیم.
انواع روشهای تکثیر غیر جنسی
۱) کشت بافت
▪ کشت گیاه کامل: یک بذر ممکن است در شرایط آزمایشگاهی کشت شود و یک گیاهچه و در نهایت یک گیاه کامل تولید کند.
▪ کشت جنین: در این نوع کشت ، جنین جدا شده و پس از حذف پوسته بذر ، کشت میشود.
▪ کشت اندام گیاهی: در این کشت ، انواع مختلفی مثل کشت مریستم ، کشت ریشه ، کشت نوک ساقه قابل تشخیص هستند.
▪ کشت کالوس: اگر یک بافت تمایز یافته جدا شود و در شرایط آزمایشگاهی تولید یک توده سلولی تمایز نیافته به نام کالوس نماید، این پدیده را کشت کالوس می‌نامند.
▪ کشت سلول: کشت سلولهای منفرد که به کمک آنزیمها یا به روشهای مکانیکی از یک بافت گیاهی یا سوسپانسیون سلولی بدست می‌آیند.
▪ کشت پروتوپلاست: کشت پروتوپلاستهایی که در اثر هضم آنزیمی دیواره سلولی بوجود آمده‌اند، کشت پروتوپلاست نام دارد.
۲) تقسیم بوته Succres
استفاده از تقسیم بوته برای تکثیر گیاهان زینتی کاربرد زیادی دارد و تعداد زیادی از گیاهان به این روش تکثیر میشوند. استفاده از این روش بدلیل اینکه گیاه کامل و ریشه‌دار از پایه مادری جدا میشود و عینا شبیه پایه مادری شروع به رشد و نمو می‌کند، یک روش نسبتا آسان و بدون هیچ گونه خطر از نظر سازگاری با محیط است و هیچ تغییر ژنتیکی در آن اتفاق نمی‌افتد. نمونه این نوع تکثیر را می‌توان در دیفن باخیا ، سانسویریا و آنتوریوم مشاهده کرد