مشروطیت
میان علمائى که طرفدار دموکراسى بودند در باره حدود و اساس آن اختلاف داشتند . سید عبد الحسین شیرازى که وکیل مجلس بود ، پیرامون مشروطه و مشروعه کتابى نوشت ، در آن کتاب آمده است:" لا اقل رئیس مجلس مجلس باید مجتهد عادل جامع الشرائط باشد" او اضافه مى کند و مى گوید:"ولایت فقیه ضمانتى است براى تنفیذ احکام در جامعه مى باشد و فقیه عادل نائب از امام معصوم و خلیفه رسول الله (ص) و براى وى خلافه عامه مى باشد" او مى گوید:"مشروعیت مجلس تحقق نمى یابد مگر با ولایت فقیه ، تا از مسیر اسلام انحراف نشود". او در بخش چهارم از کتاب (مشروطه مشروعه) بحثى تحت عنوان (حاکم شرع عادل منفذ احکام شرعیه و سیاسات الهیه مى باشد) او همچنین گفت:" تنفیذ حدود شرعیه و سیاسات الهیه و احکام تکلیفیه از هر جهت حق مسلّم حاکم شرع عادل و نه شخص دیگر مى باشد".
عده اى مطالبه به استبدال نظام پادشاهى به نظام جمهوریى مى کردند مانند سید جمال الدین اصفهانى که در اثناء انقلاب بر ضد مظفر الدین شاه قاجار ، سال 1905 اعلان کرد که:"نزدیکترین نظام حکومتى به اسلام نظام جمهوری مى باشد" و آن را به وسیله آیات قرآن تأیید کرد.[1][2]
در اوج پیروزى جنبش دموکراسى اسلامى و اعلان قانون اساسى و انجام دادن انتخابات و انتظار براى افتتاح اولین مجلس شورى ، مظفر الدین شاه قاجار وفات یافت. فرزندش محمد على شاه قاجار فرصت را غنیمت شمرد و از جنبش مخالفت اصلاحات و قانون اساسى استفاده کرد ، آن جنبش ادعا مى کردند که: آزادى با دین مخالف مى باشد . جنبش ضدقانون اساسى چندى از علماء مانند سید کاظم یزدى رهبى مى کردند ، شاه قانون اساسى را ملغى ساخت و مجلس را تعطیل کرد و گفت:" افتتاح مجلس مساوى است با تحقیر اسلام است". سخن شاه سبب گردید که رهبر جنبش دموکراسى در آن روز شیخ کاظم آخوند خراسانى (متوفى سال 1335ه) که در نجف زندگى مى کرد چون حوزه علمیه شیعه آنجا بود ، به نمایندگى مجتهدین و علماء نجف بیان شدید اللحنى بر ضد شاه صادر کرد. در آن بیان آمده است:"شما و همراهانت از مجتهدین مزدور به عنوان دفاع از شرع با مشروطیت مخالفت مى کنید ، ما تا آنجائیکه مى دانیم در کشورهائیکه قانون اساسى دارند با عدالت رفتار مى شود ، و کشور بر طبق قوانین اداره مى شود. ما به صراحت مى گوییم: در مشروطیت نقطه اى نیست مخالف دین اسلامى باشد ، بلکه آن با احکام دین و اوامر انبیاء و خصوصاً عدالت و رفع ستم از مردم مطابقت دارد. سند شیطان را رها کنید و بیانیه دیگرى را صادر کنید که در آن آزادى مردم باشد ، اگر از این کار استنکاف کنید ما همه به ایران خواهیم آمد و جهاد بر ضد تو اعلان مى کنیم".[2][3]
شیخ کاظم خراسانى مرجه اعلى شیعیان در آن زمان بیانیه اى صادر کرد ، آن بیانیه دیرامون تعطیل مجلس از طرف حکومت بود ، در آن بیانیه آمده است:"قوانین و تصویبات مجلس یاد شده مقدس و محترم مى باشند ، و اطاعت از آن براى همه ملت ایران واجب مى باشد ، مردم باید قوانین مصوبه را قبول و تنفیذ کنند. و قول خودرا تکرار مى کنم و مى گویم: مخالفت با مجلس قانون گذارى مذکور به منزله مخالفت با احکام دین حنیف مى باشد ، و بر مسلمانان واجب است مانع هر حرکتى شوند که بر ضد مجلس باشد".[3][4]
او در بیانیه دیگرى گفت:"مردم امروز وحدت کلمه بر وجوب افتتاح مجلس دارند چون وجود مجلس به محو استبداد و ازاله عادات رذیله و نشر قانون در مملکت مى کند و خلاصه مى گویم: مسلمانان ملزم به پیروى از اصول جدیده در حاکمیت کنند".[4][5]
آخوند خراسانى انقلاب جدیدى را بر ضد محمد على شاه موقعیکه حاضر به اجابت خواستهاى جنبش دموکراتیک اسلامى نشد رهبرى کرد که در نهایت منجر به خلع شاه در جمادى الثانى سال 1327ه 1909م و اقامه مجلس شورى در ایران شد.[5][6]
به وجود آمدن مجلس و جنبش برا اساس نظریه (نیابت عامه) و اذن مشروط به سلاطین دادن براى حاکمیت از راه مجلس شورى والتزام به قانون اساسى بنا شده است ، این شکل جدید حاکمیت جانشین شکل قدیمى آن شده است که شاه خود را بر اساس اجازه علماء یا (نائبین عام امام مهدى) استوار مى ساخت و یک حکومت مطلق و خود کامه به وجود مى آورد. پناه آوردن علماء به این صیغه توفیقیه بین علماء و ملوک شاید به خاطر عاجز بودن آنان از سرنگونى نظام پاشاهى بوده است همانطوریکه از کلام نائینى استفاده مى شود ، شاید هم به علت عدم نضج نظریه (ولایت فقیه) به مرحله حکم مباشر فقهاء بوده است.
از تجربه (دموکراسى) ملاحظه مى شود که علماء نقش بزرگى را به ملت در تشریع و حاکمیت از خلال مجلس شورى دادند. آنها این کار را در فقهاء محصور نساختند ، گرچه آنها تأکید بر وجود عالم یا هیئتى از علماء تا از شرعیت قوانین که مجلس صادر مى شود نظارت داشته باشند. قانون اساسى سال 1906 سبب گردید که اساس براى نظام جمهورى اسلامى که در سال 1979 تأسیس و شاه به رئیس جمهور تغییر یافت و به فقیه صلاحیات خیلى بزرگترى داده شد ، و آن استناداً بر نظریه (ولایت فقیه) بوده است.