اعتصامی در ۲۵ اسفند ۱۲۸۵ خورشیدی در تبریز در خانواده ای دانش پرور و اهل قلم به دنیا آمد. پدرش یوسف اعتصام الملک و مادرش اختر فتوحی بود. در دوران کودکی، زبان های فارسی و عربی را زیر نظر معلمین خصوصی در منزل و زبان انگلیسی را در مدرسه آمریکاییها فراگرفت.
ذوق سرشار و وجدان بیدار پروین با آشناییش به فنون ادب درهم آمیخت و وی را در زمان حیات کوتاه خود به جایگاه بلندی رساند.
او در زمانی زاده شد که جنبش مشروطه تمام شالوده جامعه و از جمله ادبیات را تحت تأثیر خود قرار داده بود.
اعتصام الملک پدر پروین از نویسندگان مبارزان دوران مشروطه بود. پروین از کودکی با مشروطه‌خواهان و چهره‌های فرهنگی آشنا شد و ادبیات را در کنار پدر و استادانی چون دهخدا و ملک الشعرای بهار آموخت.
و به تشویق ملک الشعرای بهار در سال ۱۳۱۵ دیوان خود را منتشر کرد.
او در دوران شکل گیری جنبش زنان در ایران در کانون این جنبش قرار داشت و برای تغییر وضعیت زنان تلاش می‌‌کرد. او نخستین شعر خود را درباره زنان در جشن دانش‌آموختگی مدرسه ال بیت خواند.
پروین از نخستین زنانی بود که در دوره‌ای که زنان اجازه حضور در عرصه اجتماعی یافتند به کار دولتی اشتغال پیدا کرد و در کتابخانه وزارت فرهنگ (معارف آن‌زمان) به کار مشغول شد.
قصاید او رنگ و بویی از قصاید ناصر خسرو دارد و در ضمن آنها ابیاتی که زبان شیرین سعدی و حافظ را به یاد و خاطر انسان می آورد.
در این مدت اشتغال و ساختن دیوانی با این زیباییها و با این آب و رنگ دلفریب خاصه با این بلاغت و فصاحت و روانی و مزایایی که شمه ای از آن گوشزد گردید حتی کار مردان فارغ بال نیست تا چه برسد به مخدره ای که کمتر از درس و بحث فارغ بوده و شاید مشاغل خانوادگی بسیار نیز داشته است .
در ایران که سرچشمه سخن و فرهنگ است اگر شاعرانی از جنس مذکر پیدا شده اند که مایه حیرت اند جای تعجب نیست اما تا کنون شاعری از جنس مونث که دارای این قریحه و استعداد باشد و با این توانایی و طی مقدمات تتبع و تحقیق اشعاری چنین پر مغز و نیکو بسراید از نوادر محسوب و جای بسی تعجب و شایسته هزاران تمجید و تحسین است .
خانم پروین به تمام رموز و شرایط شاعری عمل کرده است . اگر احیانا به قول نظامی عروضی دوازده هزار بیت شعر از اساتید حفظ نداشته باشد باز به قدری که وی را بتوان با کلمات و اصطلاحات و امثال گذشتگان تا درجه ای که ضرورت دارد آشنا خواند آشناست .
هر چند شاعره مستوره را عزت نفس و دور باش عزت و عفاف اجازت نداده است که یک قدم در این راه بردارد اما باز چون نیک بنگری صحیفه ای از عشق تهی نمانده است لکن نه آن عشقی که در مکتب لیلی و مجنون و شیرین و فرهاد درس می دادند عشقی که جوریار و سوز و گداز فراق و زردی رخسار و هزاران افسانه دیگر جزء لاینفک آن می بود و عشقی که اتفاقا امروز مفهوم حقیقی خود را از دست داده و جز الفاضی چند بر زبان مقلدان مکتب پسین از آن بر جای نیست .
هنر بزرگ پروین در همین است که توانسته است این مفهوم بزرگ را همه جا در گفتار خود بشکلی جذاب و اسلوبی لطیف بپروراند و حقیقت عشق را مانند میوه پاک ومنزهی که از الیاف خشن و شاخ و برگ بیهوده و مسموم جدا ساخته باشند با صفای اثیر و رخشندگی نور و چاشنی روح بر سرباز سخن رواج دهد .
آثار
دیوان پروین، شامل ۲۴۸ قطعه شعر است که ۶۵ قطعه از آن به صورت مناظره است. چامه‌های پروین اعتصامی بیشتر در قالب قطعات ادبی است که مضامین اجتماعی را با دیده انتقادی به تصویر می‌‌کشید.
اشعار او را می‌‌توان به دو دسته تقسیم کرد: دسته اول که به سبک خراسانی گفته شده و شامل اندرز و نصیحت است و بیشتر به اشعار ناصرخسرو شبیه است. دسته دوم اشعاری که به سبک عراقی گفته شده و بیشتر جنبه داستانی بخصوص از نوع مناظره دارد و به سبک شعر سعدی نزدیک است مناظره میان گل و گیاه ، نخ و سوزن ، سیر و پیاز ، مور و مار، دیگ و تاوه ، مست و هشیار .....که با طنزی لطیف همراه است ، گویای اشاراتی است واضح و روشن که وی در آن ها به ترسیم فساد و تزویر اجتماع زمان خود می
پردازد