تحقیق مقاله تقسیم عدالت از دیدگاه آیات الهی

به طور کلی آیات قرآن از دو نوع عدالت سخن می گویند ( 4 )

قسم اول : عدالت تکوینی >>> این نوع عدالت در آیات الهی از برهان نظم و آیاتی که مربوط به آن است به دست می آید که ان شائالله به طور مفصل  در بخش بعدی بحث خواهیم کرد

قسم دوم : عدالت تشریعی >>> این نوع عدالت دارای دو معنای کلی است که معنای دوم آن مصادیق زیادی در آیات الهی دارد که ان شائالله به طور مفصل  در بخش بعدی بحث خواهیم کرد .

******************************************************* 

( 1 ) آموزش دین نوشته سید محمد حسین طباطبائی ص 220 _ 221

( 2 ) مثنوی نان و حلوا اثر مرحوم شیخ بهائی رحمه الله

( 3 ) معراج السعاده نوشته مرحوم ملا احمد نراقی ص 51 و 52 و 53 مطبوعاتی حسینی چ سوم 1375

( 4) آموزش کلام اسلامی نوشته محمد سعیدی مهر ج1 بخش عدل الهی

اقسام عدالت در آیات الهی

به طور کلی در آیات الهی از دو نوع عدالت سخن بمیان آمده است .

نوع اول : عدالت تکوینی       نوع دوم : عدالت تشریعی

توضییح عدالت تکوینی

عدالت تکوینی بدین معناست که خداوند به هر موجودی به اندازه شایستگی های او از مواهب نعمتها عطا می کند و هیچ استعداد و قابلیتی را در این حوزه بی پاسخ و مهمل نمی گذارد ( 1 ) 

یکی از آیاتی که میتواند از مصادیق بیان عدالت تکوینی باشد ، آیه 18 سوره مبارکه آل عمران است که  می فرماید : شهد الله انه لا اله الا هو و الملائکه و اولوا العلم قائما بالقسط یعنی خداوند گواهی می دهد که معبودی جز او نیست و فرشتگان و صاحب دانش گواهی می دهند در حالیکه ( خداوند ) قیام به عدالت دارد .

توضیح : منظور از شهادت خداوند در این آیه شریفه شهادت عملی و فعلی است نه شهادت قولی . یعنی خداوند با پدید آوردن جهان آفرینش که نظام واحدی در آن حکومت می کند و قوانین ان در همه جا یکسان و به صورت یک واحد بهم پیوسته است عملا نشان داده که آفریدگار جهان یک خدا بیش نیست . ( 2 )

دو نکته مهم در باب عدالت تکوینی

نکته اول : عدالت تکوینی از طریق برهان نظم ثابت می شود ( 3 )  لذا ما برای اثبات عدالت تکوینی در قرآن به چند نمونه از برهان نظم در آیات الهی اشاره می کنیم

برهان نظم در همه هستی >>> خداوند در آیه 194 سوره مبارکه آل عمران می فرماید :  ان فی خلق السماوات و الارض و اختلاف اللیل و النهار لایات لاولی الالباب  یعنی همانا در آفرینش آسمان ها و زمین و در پی یکدیگر آمدن شب و روز برای خردمندان نشانه هائی است ( 4 )

در ترازوی فلک نیست خلاف کم و بیش

نتوان یافت در این دائره موئی پس و پیش ( 5 )

برهان نظم در بخشی از عالم هستی >>> خداوند در آیه 190 سوره مبارکه آل عمران می فرماید :  و من آیاته ان خلقکم من تراب ثم اذا انتم به تنتشرون یعنی و از نشانه های او این است که شما را از خاک آفرید ؛ سپس ناگاه شما به صورت بشری هر سو پراکنده شدید ( 6 )

برهان نظم در ایجاد حیات >>> خداوند در آیه 20 سوره مبارکه روم می فرماید :  یخرج الحی من المیت و یخرج المیت من الحی یعنی خداوند زنده را از مرده و مرده را از زنده بیرون می آورد ( 7 )

خلاصه : از طریق آیاتی که در باب نظم در قرآن کریم وارد شده است در میابیم که خداوند درعالم هستی عدالت تکوینی را پیاده کرده است .

نکته دوم : یکی از اقسام عدل که خداوند در آیات الهی از آن بحث می کند ، عدل جزائی است .

تعریف عدل  جزائی >>> خداوند در مقام پاداش و کیفر بندگان خود ، جزای هر انسانی را متناسب با اعمالش مقرر می کند کما اینکه خداوند در آیه 26 سوره مبارکه نباء  می فرماید : جزاءً وفاقا یعنی جزاء و پاداش الهی موافق و مطابق با اعمال آنهاست .

*** علت اینکه ما عدل جزائی را زیر مجموعه عدل تکوینی قرار دادیم آنست که مجازات اخروی رابطه تکوینی با اعمال انسانها دارد *** ( 8 )

تذکر : بجهت اهمیت عدل جزائی خداوند متعال آیات زیادی را در این باره در قران کریم  وارد کرده است که به طور کلی به سه دسته تقسیم می شوند 

دسته اول : آیاتی که به طور کلی مسئله عدل جزائی را مطرح می کنند >>> مثلا آیه ۲۵ سوره مبارکه آل عمران که می فرماید : و وفیت کل نفس ما کسبت و هم لا یظلمون یعنی هر کس را به آنچه که کرده جزاء کامل دهیم و ستم نبینند .

نکته : از همین دسته از آیات است ، آیه 47 سوره مبارکه الانبیاء که می فرماید : در قیامت به عدل حکم می شود و به احدی ظلم نمی شود .

دسته دوم : آیاتی که عدل جزائی درباره اعمال خوب انسانها را مطرح میکنند >>> مثلا آیه ۷ سوره مبارکه زلزال که می فرماید : فمن یعمل مثقال ذره خیراً یره یعنی هر کسی که ذره ای خوبی انجام دهد آن را ( پاداش آن را ) خواهد دید .

نکته : تمام آیاتی را که نعمات بهشتی را در قبال اعمال خوب مومنین معرفی میکنند از همین دسته از آیات هستند که آیه 4 سوره مبارکه یونس را میتوانیم از همین دسته از آیات بدانیم  .  

دسته سوم : آیاتی که عدل جزائی درباره اعمال بد انسانها را مطرح میکنند >>> مثلا آیه ۸ سوره مبارکه زلزال که می فرماید : و من یعمل مثقال ذره شراً یره یعنی هر کسی که ذره ای بدی انجام دهد آن را ( جزای آن را ) خواهد دید .

 نکته : تمام آیاتی را که سختیهای دوزخ را در قبال اعمال بد کافرین و مشرکین  معرفی میکنند از همین دسته از آیات هستند که آیه 54 سوره مبارکه یونس را میتوانیم  ازهمین دسته از آیات بدانیم  .

چون بکاری جو نروید غیر جو ***  قرض  ِ تو کردی ز که خواهی  گرو

جرم بر خود نِه که تو خود کاشتی ***  با جزا و عدل حق کن آشتی

متهم کن نفس خود را، ای فتی *** متهم  کم  کن جزای  ِ عدل را ( 9 )

توضیح عدل تشریعی

عدل تشریعی دو معنا دارد ( 10)

معنای اول : خداوند هر کسی را به اندازه استطاعتش مکلف می سازد کما اینکه  به همین معنا در ایه 286 سوره مبارکه بقره اشاره کرده و فرمود : لا یکلف الله نفساالا وسعها یعنی خداوند تکلیف نمی کند مگر به اندازه وسع و توان آدمی .

معنای دوم : وضع قوانین و تکالیفی که باعث به کمال رسیدن انسانها می شود که مصادیق آن در آیات الهی عبارتند از :

عدالت در اقتصاد ، عدالت در شهادت دادن ، عدالت در قضاوت ، عدالت در مورد یتیمان ، عدالت در مورد همسر ، عدالت در سخن گفتن ،  که ان شائالله در بخش بعدی از تمام این موارد به تفصیل سخن خواهیم گفت .

تذکر : معنای دوم عدل تشریعی به همین موارد ذکر شده محصور نمی شود بلکه هر چه را خداوند در قالب وضع قانون و تکلیف در آیات قرآن بیان کرده است شامل عدل تشریعی به معنای دوم می شود اما بجهت اینکه بحث ما در باب عدالت است به ذکر مواردی که مستقیما از آنها تعبیر عدل و عدالت شده است اشاره می کنیم .

************************************************************

( 1) کلام اسلامی نوشته محمد سعیدی مهر ج1 ص 316 بحث عدل الهی

( 2 ) تفسیر نمونه ذیل تفسیر آیه 18 سوره مبارکه آل عمران

( 3 ) اصول عقائد ( ویژه طلاب و دانشجویان ) نوشته رضا استادی

( 4) کلام اسلامی نوشته محمد سعیدی مهر ج1 ص 48

( 5 )  دیوان شهریار ج ۳ صفحه ۲۸۳

( 6 ) کلام اسلامی نوشته محمد سعیدی مهر ج1 ص 49

( 7 ) کلام اسلامی نوشته محمد سعیدی مهر ج1 ص 51

( 8) کلام اسلامی نوشته محمد سعیدی مهر ج1 ص 316 بحث عدل الهی

( 9 )  مثنوی معنوی اثر مولانا جلال الدین بلخی

( 10 ) کلام اسلامی نوشته محمد سعیدی مهر ج1 ص 316 بحث عدل الهی 

مصادیق عدل تشریعی در آیات الهی ( 1 )

همچنانکه در بخش قبلی عرض کردیم عدل تشریعی به معنای دوم ( یعنی وضع تکالیفی که انسان را به کمال می رساند )  دارای مصادیق زیادی در آیات الهی می باشد که ما دراین قسمت به یکی از آن مصادیق یعنی عدالت در اقتصاد  پرداخته و آن  را توضییح می دهیم 

عدالت در اقتصاد

اقتصاد در لغت :  از ماده قصد به معنای عدل است و آن عبارتست از توسط در امور مختلف بین افراط و تفریط است ( 1 )

 اقتصاد در اسلام  : نظام اقتصادی اسلام بر اساس عدل است یعنی طوری برنامه ریزی شده است که حق هیچ کس از بین نرود و هر صاحب حقی به حق خود برسد . بر همین اساس است که خداوند متعال در آیه 9 سوره مبارکه الرحمن می فرماید : و اقیموا الوزن بالقسط و لا تخسروا المیزان یعنی و باید که وزن را با رعایت عدالت بر قرار نموده و کم و زیاد نکنید

 قرآن کریم بعض از معاملات اقتصادی را بر اساس بی عدالتی و ظلم دانسته  که ما به سه مورد اشاره می کنیم

کم فروشی : آیات 1 و 2 و3 سوره مبارکه مطففین >>> ویل للمففین * الذین اذاکتالوا علی الناس یستوفون * و اذا کالوهم و او وزنوهم یخسرون یعنی وای بر کم فروشان ، کسانی که وقتی برای خود کیل می کنند حق خود را کامل می گیرند و زمانیکه میخواهند برای دیگران کیل یا وزن کنند کم می گذارند .

نکته : آیات 85 سوره مبارکه هود و 35 سوره مبارکه اسراء نیز در مورد کم فروشی هشدار داده و مردم را از آن منع کرده اند .

ربا : آیه 130 سوره مبارکه آل عمران  >>> یا ایهالذین آمنوا لا تاکلو الربا اضعافا مضاعفه یعنی  ای کسانی که ایمان آوردید ربا مخورید که دائم سود بر سود افزائید

یا در آیه 279 سوره مبارکه بقره ربا خواری را نوعی جنگ با خدا و رسول معرفی کرده و می فرماید : فان لم تفعلوا فادنوا بحرب من الله  و رسوله یعنی  اگر ربا را رها نکنید پس بدانید که در حقیقت اعلان جنگ با خدا و رسول کرده اید .

تذکر : ما برای عدم اطاله کلام در باب عدالت در قرآن ، معنای ربا و اقسام آن و همچنین احکام مربوط به آن را ذکر نکردیم . دوستان برای اطلاع بیشتر می توانند به رساله های عملیه مراجعه کنند . 

رشوه : آیه 188 سوره مبارکه بقره  >>> و لا تاکلوا اموالکم بالباطل و تدلوا بها الی الحکام لتاکلوا فریقا من اموال الناس بالاثم و انتم تعلمون یعنی اموال خود را در بین خود به باطل نخورید و برای خوردن مال مردم قسمتی از آن را به طرف حکام به رشوه و گناه سرازیر نکنید با آنکه می دانید این عمل حرام است

روایت : و اما الرشا فی الحکم فهو کفر بالله العظیم یعنی رشوه دادن کفر به خدای عظیم است ( 2 )

خلاصه : در آیاتی که ذکر شد ،  کم فروشی و معامله به ربا و رشوه دادن نوعی بی عدالتی به حساب آمده تا حدی که خداوند در بعض موارد روی آورندگان به این نوع معاملات را نفرین کرده و از بعض دیگر تعبیر به محارب با خدا و رسول معرفی کرده است . و همچنین میتوان از این آیات چنین استفاده کرد که  اقتصاد در اسلام بر پایه عدالت بوده و خواهان آنست که حق هیچ ذی حقی پایمال نشود .