تحقیق مقاله واژه مشورت و شورا در لغت و اصطلاح

واژه مشورت و شورا در لغت و اصطلاح

مشورت و شورا در لغت از«شارالعسل‏» گرفته شده و به معناى بیرون آوردن عسل از کندوبه دست آوردن عسل ناب است. این لغت در اصطلاح به معناى به دست‏آوردن راه درست و متقن از طریق نظر خواهى از عقلا و خردمندان‏است. وجه تسمیه مشورت و مشاوره این است که به بهترین اندیشه ومحکمترین راى از طریق نظر خواهى و گفتگو با دیگران همچون عسل‏ناب استخراج شده از کندو به دست مى‏آید و هدایت و صلاح و خیرهاو خوبیها در پرتو آن تحصیل و موجب پیروزى مى‏گردد. این پرسشهااهمیت و ضرورت بحث مشاوره و شورا را تبیین مى‏کند. شکى نیست که‏عمل به شورا، از اصول مسلم سیره عملى پیامبر اکرم(ص) و اولیاى‏الهى به شمار مى‏آید. رسول خدا (ص) و جانشینان آن حضرت با آنکه معصوم بودند و حتى‏با قطع نظر از وحى و مقام والاى الهى از نظر فکر و بینش و منش‏از مشورت بى نیاز بودند، با مشورت کردن دو نکته را تعقیب‏مى‏کردند: اهمیت مشورت و شورا را به مسلمانان یاد آورى کنند و این‏روحیه را در عرصه‏هاى مختلف جامعه اسلامى، ایجاد و تقویت‏نمایند. ضمن آموزش عملى به مسلمانان بیاموزند که چگونه به این سیره‏عمل کنند و از ثمرات درخشان آن برخور دار شوند; پس از آن‏حضرت، این سنت الهى را به نیکى استمرار بخشند و زندگى را براساس مشورت بنیاد نهند.

نگاهى به اسرار و اهداف مشاوره در سیره معصومان(ع) یکى ازمسائل اساسى در سیره و منطق عملى پیشوایان معصوم(ع) مساله‏مشورت و مشاوره است. در سیره پیامبر اکرم(ص) و اهل بیت(ع)مى‏خوانیم که با اصحاب خود بسیار مشورت مى‏کردند، به طورى که ازبرخى از اصحاب رسول اکرم(ص) و عایشه چنین نقل شده است: هیچ کس‏را ندیدیم که با اصحاب خود بیشتر از رسول خدا با اصحابش مشورت‏کند. در اینجا این پرسشها به ذهن مى‏رسد: چرا رسول اکرم(ص) واهل بیت(ع) آنقدر مشورت مى‏کردند؟ آیا آنان به مشورت نیازداشنتد؟ مگر اندیشه و قواى ذهنى آنان چنان کامل و نیرومندنبود که حتى با قطع نظر از وحى و مقام خلیفه‏اللهى، باز ازمشورت بى نیاز بودند؟

آنان چه ضرورتى در این اصل احساس مى‏کردند؟ آیا آنچه براى آنان اهمیت داشت، پرورش روحیه مشورت در عرصه‏هاى‏مختلف فرهنگى، اجتماعى، سیاسى، نظامى و... بود یادستاوردهاى آن؟ آنان با چه کسانى مشورت مى‏کردند و چه کسانى با ایشان به‏رایزنى مى‏پرداختند؟ آنان در نهایت چگونه تصمیم مى‏گرفتند؟ شورا مایه انس و صفا و الفت اجتماعى، پیوند مردم، ارزش یافتن‏آنان، استفاده از دیدگاهها و مواضع فکرى و علوم و آگاهى‏دیگران، پرهیز از استبداد راى و پى‏آمدهاى وخیم خود رایى،مشخص شدن قدر و جایگاه انسانها در امور اجتماعى و عرصه‏هاى‏فکرى و فرهنگى مى‏گردد. اهل حدیث و مفسران و مورخان، در بیان سر مشورت آن حضرت مطالب‏مبسوطى را آورده‏اند که نشان مى‏دهد یکى از اهداف آن حضرت وجانشینان او در مشورت کردن با امت پرورش این روحیه در مردم وارزش یافتن آنان نزد یکدیگر بوده است. ابو جعفر محمد بن جریر طبرى، ضمن مباحث مبسوطى در این زمینه،مى‏نویسد: «لیتبعه المومنون بعده... و یستنوا بسنته فى ذلک.» امام فخر رازى از حسن و سفیان بن عیینه چنین آورده است: «لیقتدى به غیره فى المشاوره و یصیرسنه فى امته.» آلوسى‏بغدادى مى‏نویسد: «ان تکون سنه بعده لامته.» گروهى از مفسران‏شیعه هدف حضرت را اقتداى امت‏به این سنت نیک دانسته، چنین‏تعبیر کرده‏اند: «لتقتدى به امته فى المشاوره‏» ابو الفتوح رازى مى‏گوید: «خواست تا مردمان به او اقتدا کنند از پس او .» شریف لاهیجى‏نیز در تفسیرش مى‏نویسد: آنکه این سنت‏حسنه مشورت در امت آن‏حضرت باقى بماند و بدون مشورت کارى نکنند.» دوران حکومت‏اسلامى نبى اکرم(ص) و زندگى آن حضرت بخوبى نشان داد که یکى ازعوامل موفقیت پیامبر اکرم (ص) در پیشبرد هدفهاى اسلامى، همین‏مساله مشورت بوده است. آن حضرت نشان داد که با مشورت و رعایت‏اصول و مبانى مدیریت مى‏توان جامعه را در موقعیت‏هاى بحرانى به‏سلامت اداره کرد و خود رایى و خود سرى را، که از بزرگترین‏آفتهاى فرهنگى و اجتماعى است، از ساحت اجتماع دور ساخت. آن‏حضرت به همگان آموخت که همه انسانها، حتى آنها که از فکر قوى‏بر خوردارند و صاحب بهترین افکار و اندیشه‏اند، به مشورت‏نیازمندند و اگر خود را از مشاوره با دیگران بى نیاز بینند،خوى استبداد و استکبار مى‏یابند. اما اگر با مردم مشاوره ورایزنى داشته باشند و شخصیت، دیدگاههاى آنان را نادیده نگیرندو از استعدادهاى آنان بهره برند، نه تنها از خطر فرو رفتن دراستبداد دور مى‏گردند; بلکه به آرا و اندیشه‏هاى محکم و متقن‏دست مى‏یابند. تجارب تایخى نشان داده است که بهترین افراد ومحکمترین نظامها در صورت فرو رفتن در استبداد به هلاکت مى‏رسند،جنبه مردمى خود را از دست مى‏دهند و در مسیر انحطاط مى‏افتند.

امیرمومنان (ع) مى‏فرماید: «من استبد برایه هلک.» هرکس استبداد راى ورزد، هلاک مى‏شود. «لاظهیر او ثق من المشاوره.» هیچ پشتیبانى مطمئن‏تر از مشورت‏نیست. در مکتب اسلام مشورت کردن عین هدایت است; گرد آوردن‏خوبیها و خیرها در پرتو این سنت‏حسنه به دست مى‏آید و هرکه باخردمندان مشورت کند، از انوار خردهاى آنان فروغ مى‏گیرد; «من‏المشاور ذوى العقول استضاء بانوار العقول.» یکى از راههاى‏اساسى مشارکت در عقل و علم و دانش صاحبان اندیشه و فرهنگ وخرد، مشورت کردن است. «و من شاور الرجال یشارکها فى‏عقولها.» به همین جهت‏باید گفت: آیه «وشاورهم فى الامر» به منظور لطف به امت و کرامت‏به آنهاو فروغ بخشیدن به عقول آنان وارد شده است.

اسرار و اهداف مشورت از دیدگاه مولوى

مولوى در این باره مى‏گوید: امر شاورهم پیامبر را رسید گرچه رایى نیست رایش را ندید در ترازو جور ضیق زرشدست نى از آنک جو چو زر گوهر شدست روح، قالب را کنون همره شدست مدتى سگ حارس درگه شدست مشورت کن با گروه صالحان بر پیمبر امر شاورهم بدان امر هم شورى براى این بود کز تشاور سهو و کژ کمتر رود این خردها چون مصابیح انور است بیست مصباح از یکى روشن‏تر ستبنا بر این، سرکلام حضرت امیرمومنان (ع) روشن مى‏گردد که‏مى‏فرماید: براى در امان ماندن از لغزشها و پشیمانیها باصاحبان خرد مشورت کن. «شاور ذوى العقول تامن الزلل والنوم‏»

اهمیت و ضرورت مشورت در قرآن و حدیث

اخلاق رسول خدا(ص) قرآن‏بود و عمل او مشورت. مساله شورى در قرآن در کنار نماز وانفاق، به عنوان یکى از ویژگیهاى اساسى انسان رشد یافته، مطرح‏شده است: «... والذین استجابوا لربهم و اقاموا الصلاه و امرهم‏شورى بینهم و مما رزقناهم ینفقون والذین اذا اصابهم البغى هم‏ینتصرون.» و آنچه نزد خداست‏بهتر و پایدارتر است‏براى کسانى‏که ایمان آوردند... و دعوت پروردگارشان را اجابت کردند و نمازرا به پا داشتند و کارشان میانشان به مشورت است و از آنچه به‏آنان روزى دادیم انفاق مى‏کنند و کسانى که چون تجاوز مسلحانه‏اى‏به آنان شود یکدیگر را در انتفام کشیدن یارى مى‏دهند.

علامه طباطبایى در باره این آیه مى‏گوید: در جمله «و امر هم شورى بینهم‏» به ویژگى مهم و بنیادى‏مومنان اهل رشد و عمل اشاره شده، بدین صورت که آنان در به دست‏آوردن اندیشه صحیح و دیدگاه جامع و متقن به صاحبان عقل واندیشه و خرد مراجعه مى‏کنند و ضمن جمع آورى کلیه دیدگاههابهترین آنها را گزینش و تبعیت مى‏کنند و در واقع این آیه به‏نظر من با آیه «والذین یستمعون القول فیتبعون احسنه‏» نزدیک‏است: و راه رسیدن به بهترین راههاى موجود در هر عرصه‏اى براى‏دستیابى به واقعیت مشورت است; چرا که «و ماتشاور قوم الاوفقوا الاحسن ما فى ضمیرهم‏» هیچ قومى در کارهایشان با یکدیگرمشورت نکردند مگر آنکه به بهترین راههاى موجود دست‏یافتند. ازدیدگاه پیامبر اسلام(ص)، جامعه‏اى که فافد سنت مشورت است ورهبران مستبد و خود سر و توانگران تنگ نظر دارد، حق حیات‏ندارد. چرا که فقدان سنت مشورت در جامعه شخصیت افراد را مى‏کشدو رشد فرهنگ و اندیشه‏ها را متوقف مى‏سازد. این حقیقت در حدیث‏نبوى چنین آمده است:

«اذا کان امراکم خیارکم و اغنیاءکم سمحاءکم و امرکم شورى‏بینکم فظهر الارض خیرلکم من بطنها و اذا کان امراءکم شرارکم واغنیاءکم بخلا کم ولم یکن امر کم شورى بینکم فبطن الارض خیرلکم‏من ظهرها.» هرگاه زمامداران شما نیکان و توانگران شماسخاوتمندانتان باشد و کارهایتان به مشورت انجام شود، در این‏موقع روى زمین از زیر زمین براى شما بهتر است (و شایسته حیات‏و بقا هستید); ولى اگر زمامدارانتان بدان و توانگرانتان بخیلان‏باشند و کارها با مشورت برگزار نشود، در این صورت زیر زمین ازروى آن براى شما بهتر است. مشورت ادراک و هشیارى دهد عقلها مر عقل را یارى دهد مشورت در کارها واجب شود تا پشیمانى در آخر کم شود نبى اکرم (ص) در امور مختلف مشورت مى‏کرد و سپس تصمیم مى‏گرفت وعمل مى‏کرد. چنانچه امام رضا(ع) فرمود: «ان رسول الله(ص) کان‏یستشیر اصحابه ثم یعزم على ما یرید.» البته مشورت نبى‏اکرم(ص) در امور مربوط به خدا و رسولش که حکم صریح داشت و به‏عنوان نص ارائه مى‏شد، صورت نمى‏گرفت، بلکه مشورتها در امورمربوط به امت تحقق مى‏یافت. ضمیر «هم‏» در آیه «و امر هم‏شورى بینهم‏» به این نکته اشاره دارد; زیرا اجتهاد در مقابل‏نص جایز نیست. و آیات متعددى از قرآن آن را باطل مى‏داند. «فلاو ربک لایومنون حتى یحکموک فیما شجر بینهم ثم لا یجدوا فى‏انفسهم حرجا مما قضیت و یسلموا تسلیما.» نه به خدایت‏سوگند،ایمان نمى‏آورند تا تو را در اختلافهاى خویش حاکم کنند; سپس دردلهاى خود از آنچه حکم کرده‏اى، ملالى نیابند و کاملا تسلیم‏گردند.