تحقیق مقاله با توجه به این که دین اسلام جاودانه است و قوانین ثابتی دارد چگونه نیاز های متغیر امروزی را پاسخ می دهد

تکنولوژی مدرن در این مقاله ناظر به تکنولوژی‏هایی است که در عصر انقلاب صنعتی و دوره پس از آن، عمدتاً در غرب شکل گرفته و اکنون در سراسر دنیا رواج دارند. این بحث دو بعد بسیار متفاوت دارد: بعد نخست مربوط به وضعیت واقعی موجود در دنیا، یعنی آنچه اکنون در جریان است؛ بعد دیگر ناظر به آنچه ما معتقدیم، باید موجود باشد البته تا آنجا که به جهان اسلام مرتبط است. به این مثال توجه کنید: امروزه هیچ حکومتی در جهان اسلام وجود ندارد که از هیچ یک از اَشکال تکنولوژیِ منشأ قدرت یا ثروت جانبداری نکند، هیچ یک از آنها در برابر گونه‏های تکنولوژی که گمان می‏رود، موجب رفاه خاصی می‏شود، مقاومت نمی‏کند؛ گونه‏هایی مانند تلفن همراه که همچون آتشی بزرگ، سراسر دنیا را فرا گرفته و طبق پژوهش‏های فراوان، اثرات زیانبخش بسیاری بر مغز دارد؛ هر چند که در حال حاضر بیشتر مردم اهمیت چندانی به چنین اثرات منفی نمی‏دهند.

پس در این سطح، بحث از رابطه مسلمانان و تکنولوژی مدرن، مفید نخواهد بود؛ به این معنا که هر گونه‏ای از تکنولوژی که به بازار بیاید که معمولاً هم از غرب و گاهی نیز از ژاپن یا نقاط معدود دیگری است، اگر موجب ثروت، قدرت یا رفاه تلقی شود، به سرعت بین مسلمانان نیز مانند سایر ملل شایع خواهد شد و صحبت با آنان، در مورد خطر شیوع این تکنولوژی‏ها، به امید نیل به نتیجه مثبت، ثمره‏ای نخواهد داشت.

اما مسائل قابل بحث دیگری نیز وجود دارد؛ مانند تخریب محیط در اثر تکنولوژی مدرن. سپس بعد دیگری در رابطه با این مسئله مطرح می‏شود، یعنی چه باید کرد؟ مسلمانان در برابر تکنولوژی مدرن که تأثیرات منفی آن روشن است، چه موضعی باید داشته باشند؟ قصد من این است که درباره این بعد صحبت کنم و مهم‏ترین مسائل هم در همین قسمت نهفته است، به عبارت دیگر اگر درباره این بحث کنیم که آیا این یا آن کشور خاص، در پی دستیابی به دانش مهندسی هسته‏ای یا گونه‏های خاصی از لیزر است یا باید به دنبال دستیابی به آن باشد، به نظر من در حال حاضر این بحث، بیهوده خواهد بود، زیرا ما که قرار است چهره‏های روشنفکر جهان اسلام باشیم که از آنها انتظار می‏رود، این بحث را روشن کنند، نمی‏توانیم در رابطه با عملکرد شرکت و حکومت‏های اسلامی در حوزه تکنولوژی، کار چندانی انجام دهیم. مطلب بسیار مهم دیگری نیز وجود دارد که ما می‏توانیم بدان بپردازیم: ایجاد بینشی نسبت به آینده، البته تا آنجا که به این مسائل مربوط می‏شود. ما در مورد آگاه کردن مسلمانان نسبت به مسئله تکنولوژی مدرن مسئولیت داریم؛ اما در غرب برخی مردم در مقایسه با مردم آسیا و آفریقا که در معرض تکنولوژی مدرن هستند، آگاهی بسیار بیشتری در مورد مضرات تکنولوژی دارند. این مسئله مهمی‏است که باید درباره آن بحث کرد.

فکر می کنم با توجه به این مطلب، باید به این نکته بپردازیم که مشکلاتی که تکنولوژی مدرن برای مسلمانان، نه تنها به عنوان افراد عادی بشر، بلکه به خصوص به منزله مردمی مرتبط با دین اسلام که در جهان‏بینی اسلامی ریشه دارند، ایجاد می کند چه هستند؛ سپس باید این مشکلات را تحلیل کرده، بر اساس آن، آنچه را که باید انجام داد و مسلمانان باید انجام دهند، به بحث می‏گذاریم، البته اگر قرار باشد، کاری‏انجام شود.

در وهله نخست باید واژگان را تعریف کرد. واژه تکنولوژی از ریشه یونانی «techne» به معنای "ساختن" مشتق شده و با واژه مورد استفاده برای هنر مرتبط است که از واژه لاتینی «ars» که آن هم به معنای"ساختن" است، گرفته شده است. این دو واژه، هر دو با واژه «صنعت» در فارسی و «صناعه» در عربی ارتباط دارند که هنوز هم در زبان فارسی و عربی در مورد هنر و تکنولوژی به کار می‏روند. بسیار جالب است که بدانیم، این تفکیک به صورتی که در غرب واقع شده، هنوز برای ما پیش نیامده است؛ در غرب هنر چیزی است و تکنولوژی چیز دیگری؛ هر چند برخی پیکرتراشان امروزی وجود دارند که به قراضه‏فروشی‏ها رفته و اجزای مختلف اتومبیل‏ها را کنار هم گذاشته، نام آن را هنر می‏گذارند. این مسئله‏ای است بسیار مهم.

آنچه در دنیای مدرن، شاهد آن هستیم، وضعیتی است که در آن، تکنولوژی در معنای امروزی، منشأ بیشتر اشیایی است که زندگی بشر را احاطه کرده است. در حالی که پیش از انقلاب صنعتی که اشیا را با دست می‏ساختند، تولیدات هنری و صنایع دستی زندگی انسان را در بر گرفته بود. درک این نکته بسیار اهمیت دارد؛ هر چند ریشه واژه «تکنولوژی» به یک واژه یونانی، با معنایی کاملاً متفاوت بازمی‏گردد، ولی یک تفاوت کیفی مطرح است.

در انقلاب صنعتی، رخداد بسیار مهمی واقع شد که ماهیت تکنولوژی را کاملاً تغییر داد. در اروپای غربی و به تدریج در نقاط دیگر، ماشین‏ها به عنوان ابزار تولید کالا، برای بشر ساخته شدند و به سرعت در عرصه‏های فراوانی جای انسان را گرفتند. این تحول چه معنایی داشت؟ به این مثال ملموس توجه کنید: سابقاً چرخ‏های آبی و ساعت‏های پیچیده‏ای وجود داشت که الجزایر و مسلمانان بسیار دیگری آن را می‏ساختند و اشیای عادی در زندگی بشر، هنوز هم توسط عوامل انسانی تولید می‏شد. وانگهی در تکنیک‏های مورد استفاده برای ساخت اشیای عادی توسط دست و سبک‏های تکنولوژی مدرن، تفاوت بزرگی‏وجود دارد. البته در سرزمین‏های اسلامی همیشه تکنولوژی‏هایی مانند ساعت آبی وجود داشته؛ ولی همیشه فرعی و جنبی باقی مانده است. آنچه زندگی را در برگرفته بود، تولیدات هنری بود که اهمیت معنوی هم داشت. اشاره به این نکته جالب است که ماشین‏های بسیار پیچیده تولیدی توسط دانشمندان مسلمان، غالباً اسباب سرگرمی و بازی تلقی می‏شدند. این ماشین‏ها ابزار افزایش تولید و در خدمت اهداف اقتصادی محسوب نمی‏شدند.

بنابراین با وقوع انقلاب فرهنگی، تحولی صورت گرفت که هم کیفی و هم کمی است. برخی نویسندگان برجسته غربی که پیشینه آنان به ویلیام موریس(1) و جان راسکین(2) در قرن 19 و ایوان ایلیچ(3) و جاکوز اِلول(4) در قرن 20 باز می‏گردد، مطالبی درباره ابعاد منفی تکنولوژی مدرن نوشته‏اند که آگاهی از آن برای مسلمانان لازم است. ایلیچ کتابی برجسته تحت عنوان «ابزارهایی برای شادی»،(5) و جاکوز الول، نویسنده فرانسوی هم «جامعه تکنولوژیک»(6) را نوشت. الول اخیراً به علت اینکه از اسلام درکی ندارد، در برابر آن موضع گرفته است؛ ولی چند نقد مهم و بنیادین بر تکنولوژی مدرن و ارتباط آن با روح و روان انسان و جامعه بشری مطرح کرده است.

من در دهه 70 ایوان ایلیچ را به ایران دعوت کرده و عمداً جلسه‏ای تشکیل دادم که مقامات بلند پایه کشور که مسئولیت امور مختلفی مرتبط با وزارت اقتصاد ملی، وزارت صنایع و... را بر عهده داشتند و مستلزم تکنولوژی بود در آن شرکت کردند. ایلیچ برای آنان در مورد اهمیت تکنولوژی‏های سنتی در مقایسه با تکنولوژی‏های مدرن سخنرانی کرد. مثال ساده‏ای که او مطرح کرد، توالت بود. وی گفت اگر همه مردم آسیا و آفریقا، توالت‏های جوامع صنعتی غربی داشته باشند، این امر در واقع سیستم آب کل دنیا را نابود خواهد کرد؛ با این سخن همه شوکه شدند. این افراد همگی وزرای تحصیل کرده ایرانی بودند که برخی آنها مسئولیت‏هایی در سطح وزارت و مدارج عالی، از بهترین دانشگاه‏های غرب داشتند. علت تعجب آنها دقیقاً این بود که کمترین درکی درباره آنچه ایلیچ راجع به آن سخن می‏گفت نداشتند. در پاکستان، جهان عرب و بسیاری دیگر کشورهای اسلامی همین وضعیت وجود دارد.

حال آنچه ما باید انجام بدهیم، در درجه نخست، درک تفاوت موجود میان تکنولوژی‏های سنتی که امتداد دست‏ها، حواس و سایر بخش‏های بدن ما و مانند بدن در خدمت روح هستند و ماشین مدرن است که بر بشر مسلط شده است، برای توضیح مطلب به این مثال توجه کنید: اگر قرار شود، شما به نقطه‏ای از جهان اسلام بروید که هنوز هم استادکاران صنعتی در آن حضور دارند، مانند اصفهان، فارس، دمشق یا نقطه‏ای شبیه آن، شخصی را می‏بینید که با یک چکش و قلم ساده نشسته و نقوش هندسی فوق‏العاده‏ای بر روی گچ، سنگ یا چوب ایجاد می‏کند. مهارت و هنر، به نحوی سنتی در وجود استادکار نهفته است و ابزارهای او هم بسیار ساده‏اند؛ اما اگر به یک کارخانه خودرو سازی در دیترویت(7) بروید، کارگران مهارت اندکی دارند و صرفاً چند دگمه را فشار می دهند و تمام مهارت در ماشین نهفته است. به یک معنا، هنر و مهارت انسان به ماشین منتقل شده است. اکنون نیز ما با مرحله دوم این روند، در قالب کامپیوتر مواجه هستیم؛ یعنی دانش موجود در مغز، به ماشین انتقال داده شده است. من دانشجویان بسیاری‏دارم که دیگر قادر به هجی کردن کلمات نیستند، زیرا در این کار به کامپیوتر تکیه می‏کنند. آنان نمی‏توانند هیچ مسئله ریاضی را حل کنند، چون کامپیوتر برای آنها محاسبه کرده و به تدریج همان گونه که ماشین، مهارت دست، چشم و سایر اعضای بدن صنعت‏گر و استادکار را از بین می‏برد، مغز آنها را تهی می‏کند.

در حال حاضر، تکنولوژی مدرن نیز همین کار را می‏کند. این تکنولوژی تنها تداوم چرخ آبی ایرانی یا یک ابتکار قرون وسطایی نیست. تکنولوژی مدرن رابطه میان افراد بشر و شیوه تولید اشیا را تغییر می‏دهد. بنابراین به خلاقیت بشر آسیب می‏زند (خلاقیت و درونمایه معنوی کار را ضایع می‏کند). تنها بخش خلاق تکنولوژی مدرن، بخشی است که توسط مهندسینی که ماشین را طراحی‏می کنند، انجام می‏شود. البته کسی هم که هواپیما، کشتی یا ... را طراحی می‏کند، هنوز در کار خود مهارت دارد. اما کسانی که اشیا را تولید می‏کنند، به خصوص در تولید انبوه، اشیای تولیده شده دیگر ارتباطی با خلاقیت ندارند، و بدین دلیل کار در یک کارخانه مدرن و بیشتر اماکن دیگر، تا این حد ملال‏آور شده است. علت وجود تعطیلات فراوان نیز همین نکته است. شما در جوامع سنتی، به تعطیلات نمی‏روید. هیچ‏گاه در مورد این مطلب فکر کرده‏اید؟ تعطیلات با زندگی ادغام شده بود و تعطیلات آخر هفته نیز مانند وضعیت کنونی، ضروری نبودند.

امروزه بسیاری مردم می‏گویند: «من از دوشنبه متنفرم، خدا را شکر که امروز جمعه است"؛ طرز تفکر فعلی چنین است. علت وجود این نگرش این است که در نتیجه وجود ماشین، کار از درونمایه معنوی خود تهی شده است.

همه این آثار منفی بر افراد بشر، عواقب تکنولوژی مدرن هستند. نخستین چیزی که باید درک کنیم این است که تکنولوژی، بی‏طرف نیست؛ یعنی اگر شما خوب باشید، از آن به خوبی استفاده خواهید کرد و اگر بد باشید از آن سوء استفاده خواهید کرد.

به هر حال، کار به همین جا ختم نمی‏شود. البته اگر شما خوب باشید و از تکنولوژی نیز استفاده صحیح کنید، بر سر کسی بمب نمی‏اندازید. تا اینجا را می‏پذیریم؛ اما اگر شما بخواهید برای یک رانندگی آرام در جاده بیرون بروید، این ابزار، این اتومبیل، عامل عمده تجاوز به طبیعت است. البته اکنون ما واقفیم یا امیدواریم که متوجه باشیم که گرم شدن جهان در حال نابود کردن اکوسیستم‏های بسیار و در نتیجه نابود کردن چیزهای بسیار دیگری است و بیشتر این نابودی، ناشی از استفاده صلح‏آمیز کذایی از اتومبیل است. بنابراین مسئله اصلی، صرفاً استفاده درست یا نادرست از تکنولوژی نیست، بلکه نکته پیچیده‏تری مطرح است. تکنولوژی به نفسه موجب پیدایش فرهنگ تکنولوژیکی خاصی می‏شود که با روح بشر، به عنوان موجودی ابدی در تضاد بوده و با ساختار همه جوامع سنتی مبتنی بر رابطه معنوی بین بشر و مصنوعاتش ناسازگار است؛ شالوده این مصنوعات، هنری است خلاقانه و منعکس‏کننده خلاقیت خداوند به عنوان "صانع اعلا". خداوند در قرآن "صانع "نامیده شده است: او خالق، هنرمند و صانع اعلا است و قدرت خلاقه‏ای به ما عطا می‏کند که همه ما در آن سهیم هستیم، زیرا ما خلفا و جانشینان او در زمین هستیم.

در فرهنگ اسلامی، هیچ مرزی میان هنر و تکنولوژی، بین هنرهای پایین رتبه و هنرهای متعالی، بین هنرهای موسوم به هنرهای زیبا واژه‏ای که از دیدگاه اسلامی کاملاً بی‏معناست و هنرهای صنعتی وجود ندارد. هنرهای زیبا چیست؟ تمام واژگانی از این دست، مانند «هنرهای زیبا» (و به فرانسویbeaux arts )، در غرب پدید آمده‏اند، زیرا هنر به عنوان ابزار پدیدآوردن اشیا برای استفاده در زندگی روزمره، در جریان انقلاب صنعتی، از زندگی بشر حذف شد و غالباً محصولات بد قواره ماشینی جای آن را گرفت. در تمدن‏های سنتی یک زنجیره مستمر تولید، از تولید یک شانه ساده تا تصنیف یک شعر و هر چه که تصور کنید، وجود داشت که همیشه با خدا مرتبط بود؛ همه چیز با خدا ارتباط داشت و توانایی خدا به منزله «صانع اعلا» را در سطح بشری منعکس می‏کرد. اکنون تکنولوژی مدرن این رابطه را از بین می‏برد. به هر حال فردی که در حال رانندگی با اتومبیل است، چه انسانی متقی باشد که از اتومبیل برای رفتن مسجد به قصد نماز خواندن استفاده کند، چه برای رفتن به یک کلوپ شبانه رانندگی کند، تخریب محیط زیست مطرح است و استفاده از اتومبیل در رانندگی خودرو که یک ماشین است، با الگوی الهی خلاقیت بیگانه است.

بسیاری از ما گمان می‏کنیم که خصیصه قداست در زندگی را می‏توان، صرفاً با قرائت نمازهای یومیه حفظ کرد. من نیز دوست دارم چنین باشد؛ ولی این نمازها فقط ارکان هستند و لازم است که سایر بخش‏های‏زندگی نیز قداست داشته باشد. هر عملی در اسلام یک بعد سمبولیک و مقدس دارد؛ برای مثال در زمینه کشاورزی هنگامی که کسی زمین را زیر کشت می‏برد، همه فرایند بذرافشانی و شخم زدن، دارای یک اهمیت دینی و معنوی است، درحالی که اکنون در اثر کشاورزی مکانیزه، این بعد معنوی کشاورزی به کلی از بین رفته است. استفاده از حیوانات در امر حمل و نقل، رابطه‏ای را میان انسان و حیوان ایجاب می‏کرد. روایتی نیز در مورد برخورد با حیوانات وجود دارد. غالباً این نگرش به کلی از بین رفته است و این واقعیت که حیوانات کمتر برای حمل و نقل مورد استفاده قرار می‏گیرند، به معنای این نیست که برخورد بهتری با آنان می‏شود. به یاد بیاورید که چگونه هر روز در اثر استفاده از تکنولوژی مدرن یا آزمایش‏های دردناکی که بر روی موجودات انجام می‏شود، بسیاری گونه‏ها ناپدید و منقرض می‏شوند.

ساختار شهرهای سنتی ما از بزرگ‏ترین آثار هنری در تاریخ بشر بود. منظور من طراحی شهری اسلامی است که هنوز هم می‏توانیم بقایای آن را مشاهده کنیم (الحمدلله هنوز کاملاً از بین نرفته و می‏توان نمونه‏هایی از آن را در شهرهایی مانند فاس در مراکش، یزد در ایران، در قسمت‏هایی از اصفهان، در بخش‏هایی از دمشق در اطراف مسجد اموی، در بخش‏های قدیمی قاهره و ... مثال زد). هدف از این طراحی‏های شهری، ایجاد فضایی بشری بود که در آن، دین، تجارت، تحصیل و زندگی، همگی با هم تلفیق شده، به صورت یک کل ادغام شده بودند که در آن، وحدت بر کثرت حاکم بود. و آنچه امروزه آن را تفریح، سرگرمی یا خوشگذرانی می‏نامیم و بخش بزرگی از جامعه مدرن است نیز با زندگی آمیخته بود. علت اینکه تفریحات (و از جمله ورزش‏ها)، به چنین بخش مهمی از جهان امروز بدل شده‏اند و به منزله واقعیتی مستقل، با آنها برخورد می‏شود، این است که کار، در نتیجه وجود ماشین مدرن، بسیار غیر مفرح و تهی از حس قداست شده است. کار برای مردم آنقدر ملال‏آور است که تفریحات، به پدیده مستقل مهمی تبدیل شده تا زندگی را قابل تحمل کند. عملاً کار جای دین بسیاری مردم را گرفته است.

قصد من از بیان تمام این مطالب این بود تا زمینه برای درک ماهیت این تکنولوژی برای مسلمانان فراهم شود، نه اینکه آنان با ساده‏لوحی، فکر کنند که تکنولوژی مدرن، فقط یک پدیده خنثی است. بله ما گاهی‏حق انتخاب نداریم. خداوند من را در این زمان و در این مکان در تاریخ قرار داده و من نمی‏توانم، همانند نیاکانم در کاشان، با حیوان چهارپا به مدرسه بروم. در اینجا هیچ چهارپایی وجود ندارد و راه‏ها هم طولانی هستند، پس به ناچار از اتومبیل استفاده می‏کنم. خداوند از موقعیت ما در این دنیا آگاه است. اما این بدین معنا نیست که ما باید نسبت به عواقب تکنولوژی‏هایی که از آنها استفاده می‏کنیم، کور بوده و تمامی‏گونه‏های تکنولوژی را که پدید می‏آید، صرفاً به علت اینکه وجود دارند، برگزینیم.

تکنولوژی مدرن علاوه بر فقدان عوامل ظریف معنوی که برخی از آنها را برشمردم، واقعاً ما را به سوی مرگ سوق می‏دهد؛ بله به همین سادگی. ما شاهد تخریب محیط زیست طبیعی در مقیاس وسیع هستیم و هر قدر هم که سر خود را زیر برف پنهان کرده، بکوشیم آنچه در جریان است، فراموش کنیم، مشکل حل نخواهد شد. اگر جهان اسلام، چین و هند واقعاً از لحاظ صنعتی شکوفا شده و مثلاً به اندازه ایالات متحده صنعتی شده و مصرفشان هم به حد مصرف ایالات متحده برسد، شاید همه اکوسیستم دنیا متلاشی شده یا از بیخ و بن تغییر کند؛ این نکته‏ای است که همه از آن آگاه‏اند؛ حتی‏پیش از آنکه به این مرحله برسیم، مناطق بی‏شماری (از تپه‏های مرجانی استرالیا گرفته تا جنگل‏های آمازون)در آستانه نابودی فاجعه‏آمیز قرار دارند. هر فرد اندیشمندی این واقعیت‏ها را می‏داند؛ ولی‏تعداد معدودی حاضرند، بدان توجه کنند.