نگاهی به مناسبات جمهوری اسلامی ایران و انگلیس ( تأثیرپذیری عراق از انگلیس )
در سال های 1979-1921 هنگامی که دولت انگلستان فیصل بن حسین را به عنوان پادشاه منطقه تازه تاسیس عراق که هنوز قسمت اعظم آن متعلق به امپراتوری عثمانی بود منصوب کرد، زمانی بود که ایران با شورش های داخلی دست و پنجه نرم می کرد. از آن زمان تاکنون روابط و مناسبات ایران و عراق شامل سه مرحله اساسی بود اما در این مدت با وجود موقعیت مناسب برای ایجاد همکاری، روابط دوجانبه آنها همواره دستخوش جدال هایشان بر سر منابع ارضی، سوءظن های منطقه یی و سیاست قدرت های بزرگ دنیا در مورد ایران و عراق و همچنین منطقه نفت خیز و استراتژیک خلیج فارس بوده است.از سال 1921 تا سال 1958، زمانی که عراق تحت سلطه انگلستان بود، این دو کشور روابطی نسبتاً دوستانه داشتند که همین روابط نیز به دور از اصطکاک نبوده است. در این دوره، دولت های دو کشور در سال 1937 توافقنامه یی را بر سر خطوط مرزی خود امضا کرده و در دو معاهده صلح و امنیت شرکت کردند.در مرحله دوم که موجب برهم زدن حکومت سلطنتی در عراق شد روابط دوجانبه دو کشور به طور فزاینده یی رو به دشمنی گرایید به گونه یی که عراق متمایل به اتحاد شوروی شده و ایران همچنان معادلات استراتژیک خود با غرب را حفظ کرد اما نهایتاً مرحله آخر مصادف بود با عقب نشینی انگلستان از خلیج فارس در اواخر دهه 90 و درگیری جنگ سردی بین دو کشور برای به اثبات رساندن برتری منطقه یی همراه بود که در نهایت منجر به جنگی حقیقی مابین آنان شد.سرانجام دو کشور در سال 1975 معاهده یی را در خصوص سرحدات مرزی و روابط همسایگی امضا کرده و پروتکلی را در خصوص تعیین سرحدات رود مرزی بین ایران و عراق ترتیب دادند که منجر به یک دوره همکاری مشترک دوجانبه از سوی دو کشور شد که با انقلاب ایران در سال 1979 خاتمه یافت.
مرحله اول مناسبات دوجانبه (1958-1921)
سلطه انگلستان بر خاورمیانه بعد از جنگ جهانی اول، موقعیت بسیار مناسبی را برای این کشور ایجاد کرد تا منطقه یی جدید از باقیمانده سلطنت ویران شده عثمانی ایجاد کند که اهدافش ممانعت از گسترش طرفداران کمونیسم، حفاظت از مستعمرات هند و حفاظت از سرمایه گذاری کلان انگلیس در خلیج فارس باشد.در این استراتژی سه جانبه ، ایران و کشور تازه تاسیس عراق نقش بسزایی را بر عهده داشتند. تاسیس عراق با تاسیس سلسله جدیدی در ایران مقارن بود و این موضوع، به طور حتم امری اتفاقی نبود. در تاریخ 22 فوریه 1921 رضاخان تحت حمایت انگلیس کودتایی را برپاکرد که نهایتاً منجر به تاسیس سلسله پهلوی در سال 1925 شد. در 23 آگوست 1921، سر پرسی کاکس، فیصل را به عنوان پادشاه عراق برگزید و این در حالی بود که رضاخان توانسته بود قدرت را در ایران از آن خود کند. در آن هنگام ایران در معرض فروپاشی اقتصادی، فساد سیاسی و تفکیک مرزی بود و رضاخان در جست وجوی راهی برای نجات ایران از این موقعیت رقت انگیز بود. سرانجام وی با روسیه و افغانستان قرارداد همکاری بست و تهران و بغداد هم در سال 1926 پیرامون بسیاری از مسائل مهم با یکدیگر به نظرات مشترکی در زمینه پیگیری سیاست های خارجه غرب، مخالفت با کمونیست ها و ایجاد همکاری در زمینه کنترل فعالیت های قبیله یی، شورشیان و تبهکارانی که در حریم مرزی مشترک دو کشور حضور داشتند، رسیدند. همکاری دو کشور در نهایت منجر به تشکیل دولت کردی مستقل در عراق شد که گروه های نژادی و قومی در ایران را برای برپایی استقلال داخلی تشجیع کرد.به رغم این روح تعاون بین دو کشور، اختلافاتی نیز وجود داشت که موجب اصطکاک هایی بین دو کشور می شد. مهم ترین علت بالاگرفتن این تنش ها، اختلاف نظر دو کشور بر سر موضوع تاسیس دولت اهل سنت عراق در کشوری بود که اکثریت مردم آن را شیعیان تشکیل می دادند و البته مسائلی از قبیل وضعیت ایرانیان مقیم عراق و اختلافات بین دو کشور نیز از مسائل مهم ایجاد چنین تنش هایی بودند که یادگار دوران کشمکش سلطنت های ایران و اتومن (عثمانی) برای تسلط بر بین النهرین بود. مساله ایجاد دولت سنی در عراق با درگیری های بسیاری همراه بود؛ چرا که جمعیت کثیری از مردم عراق را شیعیان تشکیل می دادند و ایران در این میان نمی دانست که چه رفتاری از خود نشان دهد. اما یک سال پیش از تاجگذاری رضاخان، هنگامی که جمعیت شیعه در بین النهرین علیه انگلستان به شورش پرداخته بود، ایران تصمیم استراتژیک در رد کمک به برادران شیعه عراقی خود اتخاذ کرد. رضاخان هم در حالی که بی صبرانه در انتظار لقب پادشاهی بود، جرات تغییر این سیاست را نداشت و این هنگامی بود که هرگونه رد یا عدم توجه به مساله شیعه در عراق، برای رضاخان و دیگر رهبران ایرانی خطرات زیادی را در پی داشت. این گونه بود که جمعیت شیعه که در آن دوران تقریباً 56 درصد مردم عراق را تشکیل می دادند، در شکل گیری اولین مرحله روابط ایران و عراق نقش بسزایی ایفا کردند.
آیت الله شیخ محمدتقی شیرازی که یکی از علمای مردمی و شناخته شده در بین النهرین بود در پاسخ به شایعه سلطه انگلستان بر عراق، با صدور فتوایی نقش تمامی افراد غیرمسلمان در عراق را رد کرده و اظهار داشت؛ «ابطال تمامی حیله ها و نیرنگ های لندن در سراسر عراق امری واجب است.» اما فتوای آیت الله تاثیری در رفتار انگلستان نداشت و شیعیان نیز در اعتراض به این رفتار انگلیس، در ژوئن 1920 قیامی را بر پایه دستیابی به استقلال برپا کردند.انگلستان برای سرکوبی این اعتراضات، نیرو و هزینه زیادی را صرف کرد که منجر به از بین رفتن 9 هزار عراقی در این جریان شد. اندکی بعد از قیام شیعیان، رضاخان تاج پادشاهی را بر سر نهاد و چند ماه بعد، وینستون چرچیل، در ازای غرامت مرگ پدرش در مبارزه با عثمانی در جنگ جهانی اول، فیصل را به عنوان شاه کشور عراق برگزید که این امر با استقبال شیعیان مواجه شد.علت عمده استقبال شیعیان این بود که آیت الله شیرازی پیشتر با ارسال نامه یی به شریف حسین از وی درخواست کرده بود که یکی از فرزندان خود را جهت تشکیل دولتی در عراق به آنجا بفرستد اما دیری نپایید که بعد از مرگ آیت الله و علی الخصوص بعد از امضای قرارداد انگلیسی- عراقی در اکتبر 1922 که بیانگر سلطه قانونی انگلستان بر عراق بود، این استقبال شیعیان به نارضایتی تبدیل شد. شیعیان به شدت با دخالت بیگانگان در عراق مخالف بودند و انگلستان نیز برای از بین بردن این مخالفت ها روابط خود را با اقلیت های سنی گسترش داد و محدودیت های شدیدی را برای فعالیت های شیعیان قائل شد که این محدودیت ها منجر به ترک 44 رهبر شیعه ازجمله آیت الله نائینی و آیت الله اصفهانی از عراق شد.
علمای ایران نیز با علمای شیعه عراق همکاری کرده و با تحت فشار قرار دادن دولت، خواستار حمایت ایران از شیعیان تحت محاصره بصره شدند. رضاخان که در آن زمان وزیر جنگ بود، ابتدا قصد هیچ گونه مساعدتی نسبت به علما نداشت اما سرانجام با صدور فرمان پیروی از دستورات و احکام علمای عظمی به آنان یاری رساند.
به تدریج دولت ایران با میانجیگری خود توانست انگلیس و عراق را قانع کند که در صورت عدم مداخله در امور سیاسی کشور حق بازگشت علما به عراق را صادر کنند اما با بازگشت علما در سال 1924 به عراق دولت سنی این کشور توانست شیعیان را از رسیدن به قدرت محروم کند و مهم تر از آن اینکه عدم حضور شیعیان در فعالیت های سیاسی، بنیاد سیاست های ایران نسبت به عراق را بنا کرد که تا سال 1979 ادامه داشت. تعداد ایرانیانی که در آن زمان در عراق زندگی می کردند تقریباً 150 -100 هزار نفر بوده و تعداد زیادی از ایرانیان که بعد از سقوط سلسله صفوی در سال 1722 به قسمت هایی از بین النهرین مهاجرت کرده بودند، از حقوق و مزایای همتایان اروپایی خود در بین النهرین بهره می جستند. به عنوان مثال کنسولگری ایران در زمینه های مختلف حق اعمال نفوذ انحصاری نسبت به ایرانیان مقیم آنجا را داشت. در اوایل دهه 1920، انگلستان ضمن قراردادی حقوق و مزایای خاصی از جمله حق حضور در دادگاه ها همراه با نمایندگان و همراهان انگلیسی را به تمامی ملیت های مقیم عراق غیر از ایرانیان آن کشور اعطا کرد و با این عمل اعتراض ایرانیان را برانگیخت. ایران با به میان آوردن قرارداد عقد شده میان ایران و عثمانی که براساس آن حقوق و امتیازات فراوانی به ایرانیان اعطا شده و دولت عراق را ملزم به احترام به این قوانین کرده بود، اعتراض خود را نشان داد. دولت عراق نیز در پاسخ به اعتراض ایران اظهار داشت که این قرارداد معامله یی مابین دو کشور بوده و در آن به ایران پیشنهاد شده بود که در پی توافق های قضایی جدید با عراق باشد اما ایران این پیشنهاد را نادیده گرفته است. بدین ترتیب بود که زمان ستیزه و جدال میان دو کشور فرارسید. رضاشاه در سال 1928 تقاضای حقوق کاپیتولاسیون در عراق را تظاهری آشکار خواند. یک سال بعد، دولت انگلیس به صورت یک جانبه قرارداد خود با عراق را لغو کرد که این حرکت انگلیس مورد استقبال ایران واقع شد تا جایی که ایران تقاضای حقوق کاپیتولاسیون برای ایرانیان مقیم عراق را تسلیم انگلستان کرد و این جریانات آغازی برای عداوت میان دو کشور شد.
مهم ترین اولویت ایران ایجاد سلطه مشترک ایران و عراق بر اروندرود بود. هدف دوم نیز گسترش مرزهای جدید در کنار سرحدات قبلی ایران با عراق بود که منافع این مرزهای جدید بیشتر از منافع مرزهای از پیش تعیین شده در قرارداد عثمانی در سال 1914 بود و آخرین نیت ایران، بازپس گیری 10-7 هزار کیلومتر مربع از مناطق نفت خیز قصرشیرین بود که در سال 1914 با بی میلی ایران به اتومن واگذار شده بود.
خوزستان نیز در اوایل دهه 1920، توسط شیخ خزعل رهبر محلی جاه طلب اداره می شد. خزعل که ظاهراً تحت قلمرو شاه قاجار بود، در حقیقت مهره دست نشانده انگلستان بود که از سوی آنها حمایت و حفاظت می شد و با لشکر 10 هزار نفری اش در جنوب ایران آزادانه فرمانروایی می کرد. انگلستان بدون آگاهی ایران بخش ناچیزی از سهام کمپانی نفت ایران - انگلیس را به خزعل اعطا کرده و تا جایی پیش رفت که خزعل را به عنوان کاندیدای پادشاهی ایران یا حداقل پادشاه قلمرو جنوبی ایران به حساب می آوردند. رضاخان که مصمم بود خوزستان را از چنگ انگلیس بیرون بیاورد، شخصاً فرماندهی ارتش را برعهده گرفته و دستور حمله و نابودی خزعل و یارانش را صادر کرد. رضاخان این رهبر سرکش عرب زبان را دستگیرکرد و بار دیگر سلطه خود بر این استان را بازپس گرفت و بعد از آن برای زیارت اماکن مقدس راهی عراق شد. اندکی بعد از این ماجرا، رضاخان تاج شاهی را بر سر نهاد و سلسله پهلوی را تاسیس کرد. با تحکیم سلطه دوباره ایران بر خوزستان، دولت تمرکز خود را روی اختلافات مرزی اش با عراق قرار داد.
اولین استراتژی ایران، به تعویق انداختن به رسمیت شناختن عراق به منظور به دست آوردن امتیازات ارضی مطلوب بود. و این به علت دلگرمی یی بود که سفیر انگلیس در ماه مارس 1929 در تهران به وزیر امور خارجه ایران داده بود که اگر دولت ایران، عراق را به رسمیت بشناسد، دولت انگلیس در ازای آن همکاری خود را با ایران در جهت اصلاحات بیشتر معطوف خواهد کرد. یک ماه بعد از قول و قرارهای سفیر انگلیس، ایران رسمیت عراق را اعلام کرد و مذاکرات جدیدی را با این کشور در پیش گرفت. انگلستان نیز حضوری غیرمستقیم در این مذاکرات داشت، چرا که عراق طبق عهدنامه 1930 ملزم به مشورت با لندن در زمینه سیاست خارجه شده بود و انگلیس برای ایجاد رعب در دولت ایران، در این مذاکرات جانب عراق را می گرفت.
در اولین مرحله این مذاکرات، علی الخصوص بعد از دیدار فیصل از ایران در آوریل 1932، ایران و عراق تعهد کردند که اختلافات خود را به طور صلح آمیز و دوستانه رفع کنند. بعد از مرگ فیصل در حادثه اتومبیل در سپتامبر1933 عراق جدال جدیدی را با ایران آغاز کرد و شکایت ارضی جدیدی را علیه ایران به مجمع امور بین الملل تسلیم کرد. اساسی ترین مساله در این جدال، وضعیت اروندرود و حقوق کشتیرانی دو کشور در این مسیر آبی استراتژیک بود.