تحقیق مقاله بررسی تحول مفهوم محله در محلات شهرهای دوران معاصر در ایران

مقدمه

پیدایش مفاهیمی چون محله و چگونگی زندگی جمعی مردم ریشه در رفتار اجتماعی آنها داشته که آن هم برگرفته از فرهنگ خاص آن زمان و مکان می باشد .محله در گذشته دارای مفاهیم و ارزشهای خاص سکونتی برای گروههای قومی نژادی ، مذهبی و صنفی بوده که در یک ساختار کالبدی منسجم و پیوسته ، علاوه بر خدمات دهی به ساکنین ، باعث ایجاد حس هویت و تعلق در اهالی محله و همبستگی و انسجام در کل بافت محله می کرده است .

تحولات صورت گرفته طی دهه های اخیر در شهرسازی ایران باعث ایجاد تغییر و تحولاتی در مفهوم کارکردی محلات در قسمتهای مختلف شهرها شده است .

درجه کم رنگ شدن کارکرد محله در بافتهای مختلف شهرهای ایرانی متفاوت بوده و آنچه که مسلم است تحولات اجتماعی ، فرهنگی صورت گرفته در اکثر محلات باعث تغییر محله کهن ایرانی و ظهور ساخت جدیدی از مجتمع های زیستی در شهرها شده است .

طرح مسئله

در نظام کهن شهرهای ایرانی مناطق مسکونی با تفکر سیستم محله ای شکل می گرفت و محله در نخستین گام ، بنیانی بود اجتماعی که با مفاهیمی چون احساس تعلق و مشارکت همراه بود . محله به عنوان یک بلوک ساختمانی نقش مهمی در شناسایی ، جهت یابی و شناخت شهر و خوانایی آن دارد .

در گذشته فعالیتهای اجتماعی در داخل محلات از اهمیت بالایی برخوردار بوده زیرا حرکتهای مثبت و منفی اجتماع داخل محلات تأثیر مستقیمی بر کل شهر و سیستم حکومتی وقت داشته است ، امری که فقدان آن در محلات امروز به روشنی دیده می شود به راستی خلاء وجود چنین فعالیتها و گروههای متحد اجتماعی در محلات امروز ناشی از چه مواردی است که اینگونه ساکنین را بی تفاوت و روابط اجتماعی را کم رنگ کرده است ؟ می توان اساسی ترین سؤال در خصوص محله و مفاهیم آن در کشور ما را به این صورت عنوان کرد که " بطور کلی محلات در گذشته دارای چه خصوصیات عملکردی و کارکردی ، بصری و .. بوده اند که امروزه بعد از گذشت قرنها هنوز می توان حس هویت ، تعلق ، صمیمیت و پایداری روابط را در آنها یافت ؟ به عبارتی محلات در دوران معاصر تا چه اندازه سعی در حفظ ارزشهای حاکم بر محلات گذشته شهرهای کهن کشور مان داشته اند ؟

هدف تحقیق

این پژوهش ، تلاشی است در راستای بررسی الگوها ، ارزشها و شاخصهای حاکم بر محلات در دوره های مختلف گذشته در ایران و اشاره به وضعیت محلات در دوران معاصر ، باتوجه به تغییر الگوهای زندگی ، ورود اتومبیل و همچنین تأثیر طرحها و ضوابط شهرسازی در شکل گیری فضاهای مسکونی ، اشاره به کمبودها و فقر امکانات و خدمات رفاهی در این فضاها و نیز نگاهی خواهیم داشت به روابط اجتماعی موجود در محلات شهرهای امروزی تا بتوان در آینده با توجه به موارد ونتایج حاصل شده از این تحقیق ، راهکارهایی را جهت ساماندهی و ارتقاء کیفیت محله ها ارائه دهیم . 

نمودار فرایند تحقیق

بطورکلی روند انجام تحقیق مطابق جدول فوق پیش رفته است :

فصل دوم

مبانی نظری

در بخش مبانی نظری که شامل کل فصل دوم تحقیق می باشد به بررسی تعاریف ، مفاهیم و شاخصهای مربوط و موثر بر شکل گیری محلات و روابط ساکنان آنها در دورانهای گذشته و معاصر در ایران پرداخته شده است که بطور کلی موارد مطرح شده در بخش مبانی نظری را  می توان طبق دسته بندی ارائه شده در ذیل معرفی کرد :

شهر و جایگاه محله در آن

تاریخچه محله در جهان  

مفهوم استخوانبندی شهر و مشخصات آن

انواع بافتهای شهری بر اساس رشد و توسعه فضایی شهرهای ایران

بررسی و شناخت محله :   

خصوصیات  محلات در گذشته ( از لحاظ کالبدی ، اجتماعی ، دسترسی)  ، خصوصیات محله در دوران معاصر  ( از لحاظ کالبدی ، اجتماعی ، دسترسی)

لازم به ذکر است که مبنای بررسی خصوصیات محلات در نمونه های انتخابی در شهر مشهد با توجه به کلیه شاخصهای مطرح شده در بخشهای کالبدی ، اجتماعی و دسترسی در دوران قدیم و دوران معاصر می باشد که در هریک از بخشها موارد زیر عنوان شده است :

   بررسی خصوصیات محلات در گذشته

1. سازمان کالبدی محلات

- بافت                      - وسعت و اندازه محله                                - سیمای محله                                    

   - محدوده و موقعیت محله ها نسبت به یکدیگر               -شکل            - مرکز محله

- اصول حاکم بر سازمان بصری محلات :

اصل محصور کردن فضا                 ،       اصل ایستایی و پویایی فضاهای محصور   ،    اصل وحدت نما ،      اصل فضای متباین ،       اصل مقیاس و تناسب ،      اصل قلمر ،        اصل سلسله مراتب

2.سازمان دسترسی:

- انواع راهها

- سلسله مراتب کارکردی فضایی راهها

- کارکردهای اجتماعی راهها

- عوامل مؤثر در نحوۀ شکل گیری راهها:

شکل راهها ( ارگانیک ، مستقیم )   

خصوصیات سطوح جانبی راهها ( طراحی شده  ، طراحی نشده  )   

جنس و بافت راهها ( ساده ، متنوع و مزین )   

راهها و عناصر شاخص   

ابعاد و تناسبات فضایی راهها    

پوشش معابر ( سرباز ، سرپوشیده )   

3. سازمان اجتماعی

- جمعیت و ترکیب اجتماعی محلات مسکونی

- روابط اجتماعی حاکم بر محله های مسکونی : 

- نحوه اداره محله ها 

  خصوصیات محله در دوران معاصر  

منظور از محله در دوران معاصر صرفا خصوصیات محله و اتفاقات رخ داده مربوط به آن در بافت میانی و جدید را شامل می شود .

بطور کلی در دوران معاصر و با هجوم فرهنگ و تکنولوژی غرب به کشور و پیچیده تر شدن تقسیم کار اجتماعی و قرار گرفتن اتومبیل به عنوان جزء جدایی ناپذیر از زندگی روزمره مردم و بالاخره مهاجرت گسترده روستائیان به شهرها ، محله دیگر نمی توانست پیوندهای درونی و درنتیجه کارکرد خود را همچون گذشته حفظ کند .   

گسسته شدن محلات و پیدایش فضاهای جدید شهری با معیارهای ، بیگانه با فرهنگ  بومی در واقع تبلور فضائی تغییرات مزبور در اوضاع اقتصادی _ اجتماعی کشور است .

سازمان کالبدی محلات در دوران معاصر

- بافت : عموما بصورت شطرنجی و دارای نظم و شکل هندسی مشخصی می باشند  

- قلمرو و حدود محلات : قلمرو بیشتر توسط شریانهای اصلی شهری تعیین می شود نه بر اساس عرف و روابط اجتماعی ساکنان  

- سیمای محله  : از خصوصیات محله های امروزی وجود تنوع بصری و حجمی از لحاظ وجود ساختمانهایی با نماها و ارتفاعات متفاوت از 1 طبقه مسکونی تا برجهای و مجتمع های مرتفع مسکونی در سطح محلات است . فشردگی کالبدی ، ازبین رفتن فضاهای باز و وجود خیابانهای مستقیم بدون رعایت شدن عناصر بصری خاص در آنها از دیگر خصوصیات سیمای محلات امروزیست .

- تغییر مفهوم مرکز محله و میدان محلی : در بافت شطرنجی فضای مکث و تجمع انسانها معنایی ندارد . زیرا اولویت دادن به حرکت سواره تبدیل به یک اصل در شبکه بندی محلات شده است .  از طرفی استفاده از فضاهای باز و یا میدانچه ها به عنوان پارکینگ ، این فضاهای نیمه خصوصی را آنقدر عمومی می کند که حس مالکیت و تعلق ساکنین نسبت به خود را از بین می برد .

محله و ظهور تعاریف جدید تقسیمات شهری  :

تقسیمات کالبدی شهر برای توزیع مناسب خدمات در سطح شهر و دسترسی بهینه شهروندان ، استفاده می شود .  عموما بصورت : منطقه ، ناحیه ، برزن ، محله ، واحد همسایگی ، گروه واحدهای مسکونی

2. سازمان دسترسی  محلات در دوران معاصر

شبکه دسترسی در دوران معاصر بیشتر تحت تاثیر تقسیمات کالبدی در نظر گرفته شده در طرحها و خیابانهای اصلی شهری و بافت شطرنجی اعمال شده می باشد .

اکثرا با ازبین رفتن مفهوم محله مواجه هستیم 

شیوه شبکه های شطرنجی باعث شده نه پیاده در آن ایمن باشد و نه سواره

در این شیوه تمام خیابانها و کوچه ها شبیه یکدیگر هستند و تنها از عرض آنها می توان به اهمیت یا عدم اهمیت آنها پی برد .

 طولانی بودن برخی خیابانها و خارج شدن آنها از مقیاس محلی

وجود تقاطع های پی در پی درون بافت محله باعث گسستگی فضایی شده .

محدود شدن پیاده رو به نوارهای باریکی که بعضا توسط درختان و باغچه اشغال شده .

3. خصوصیات اجتماعی محلات در دوران معاصر

جمعیت ساکن با گوناگونی های قومی ، اجتماعی ، اداب و رسوم و.. وتنها برحسب توانهای اقتصادی و نیاز مادی در محله ساکن می شوند.

 عدم توجه به رابط اجتماعی

 وجود غریبه گری ها

 عدم تمایل به گذران اوقات فراغت در فضای محله به دلایل مختلف از جمله رسانه های ارتباط جمعی ، گرفتاریهای شغلی و..که باعث کاهش روابط ، دورشدن مردم از هم ، احساس عدم امنیت ، تنهایی و.. شده است که نوعی بی هویتی فرهنگی و اجتماعی را در محله بوجود می آورد .

فصل سوم

شایان ذکر است که به جهت مقایسه عملکرد و مفهوم محله در بافتهای قدیم ، میانی و جدید شهر که باتوجه به دورانهای زمانی متفاوت شکل گرفته و بررسی معضلات مربوط به هریک باتوجه به نیازهای زندگی معاصر ، سه محله: محله سرشور از بافت قدیم ، محله تورج از بافت میانی و محله 9 اراضی قاسم آباد انتخاب شده که بطور خلاصه در ادامه به معرفی هریک و نتایج حاصل از بررسی ها ، مصاحبه ها و برداشتهای صورت گرفته از سایتهای عنوان شده ، پرداخته خواهد شد .

در این فصل به در ابتدا به معرفی شهر مشهد و جایگاه هریک از نمونه های موردی انتخابی در شهر و موقعیت هریک از محلات در بافت شهر و خصوصیات مربوط به سازمانهای مطرح شده در بخش مبانی در محلات به بحث و بررسی گذاشته شده است که موارد فوق را میتوان طبق سربخشهای زیر دسته بندی کرد :

بررسی جغرافیایی شهر مشهد

روند شکل گیری شهر مشهد

بررسی دوره های تاریخی توسعه حصار شهر مشهد

خصوصیات انواع بافتهای شهر مشهد (بافت سنتی ، بافت میانی ، بافت جدید )