تحقیق مقاله نگرشی دوباره بر پژوهش‌ های بازده آبیاری در جمهوری اسلامی ایران

چکیده

بازده آبیاری پروژه های آبیاری عبارت است از نسبت آب ذخیره شده در ناحیه ریشه در مزرعه به آب تأمین شده از منبع اصلی آبیاری که در ایران مقدار آن بسیار کم گزارش شده است. یکی از      علت ها برای حصول مقادیر کم، روش نه چندان درستی است که در اندازه گیری بازده کاربرد آبیاری مزرعه به کار گرفته شده است. با اصلاح روش تعیین بازده کاربرد آبیاری مقادیر قابل قبولی در حد حتی بیش از 70 درصد حاصل می گردد. همچنین طراحی و مدیریت نادرست آبیاری سطحی منجر به بازده پایین در مزرعه گردیده که با اصلاح آنها بازده قابل قبولی حتی بیش از 70 درصد در مزرعه بدست می آید. بازده پروژه‌های بزرگ دز و یا درودزن در حد پایینی گزارش شده است ولی با توجه به مقادیر حجم آب آبیاری، بارندگی و حجم آب زهکشی در شبکه آبیاری و زهکشی مقادیر بازده پروژه‌ها بیش از 50 درصد تخمین زده می شود. با توجه به نگرش مجدد به بازده‌های کاربرد آب در مزرعه به نظر می رسد که در شرایطی که طراحی و مدیریت درستی برای آبیاری سطحی در مزرعه به کاربرده شود می توان از بازده 70 درصد برای تخمین نیاز آبیاری مزرعه استفاده کرد که می تواند با بازده آبیاری بارانی رقابت نماید. با در نظر گرفتن مدیریت «کم آبیاری» مزرعه حتی می‌توان بازدهی بیش از 70 درصد را نیز برای تخمین نیاز آب آبیاری مزرعه به کار برد. با روش هایی از قبیل تحویل حجمی آب آبیاری به مزرعه آبیاری شبانه با طولانی کردن  جویچه‌های آبیاری، اعمال کم آبیاری در برنامه ریزی پروژه های آبیاری و استفاده از روش های آبیاری تحت فشار متناسب با نوع گیاه، آب و هوا، خاک و سطح آگاهی زارعین می توان از تلفات آب جلوگیری نمود. این روش‌ها فقط به عنوان نمونه ذکر شده است.

مقدمه

روش‌ها و سیستم‌ های آبیاری ممکن است که خوب طراحی نشوند و یا در صورت طراحی خوب ممکن است که با مدیریت صحیح به کار برده نشوند. معیار ارزیابی روش‌ها و سیستم‌های آبیاری تعیین بازده آبیاری در اجزاء مختلف یک سیستم آبیاری است. بازده آبیاری عبارت است از عملکرد ایده آل هر جزئی از یک سیستم آبیاری به عملکرد واقعی آن. بنابراین با تعیین بازده‌‌های آبیاری در اجزاء مختلف یک سیستم آبیاری، مدیریت و نحوه طراحی روش‌ها و سیستم‌های آبیاری ارزیابی شده و در صورت مدیریت نامناسب و یا طراحی نادرست بایستی آنها را اصلاح کرد تا از هدر رفت آب آبیاری جلوگیری شود. با اصلاح طراحی و مدیریت روش های آبیاری، آب ذخیره شده را می توان برای تولید بیشتر محصولات کشاورزی به کار برد و در برنامه ریزی آینده برای تولید محصولات کشاورزی با محدودیت های آبی کمتری مواجه شد.

در تعیین بازده کاربرد آب در مزرعه برای روش های مختلف آبیاری مقدار آب ذخیره شده آب در ناحیه ریشه به عنوان عملکرد ایده آل و مقدار آب به کار رفته به عنوان عملکرد واقعی آن به حساب می آید. برای تعیین مقدار آب ذخیره شده در خاک از مقدار آب خاک قبل از آبیاری و بعد از آبیاری در ناحیه توسعه ریشه گیاه استفاده می شود. متأسفانه عمق ناحیه ریشه در اغلب طرح های پژوهشی تعیین بازده کاربرد آب در مزرعه کمتر از حد واقعی در نظر گرفته می شود لذا منجر به تخمین کمتر از حد واقعی بازده کاربرد آب در مزرعه می گردد. بنابراین اهداف پژوهش حاضر عبارت است از:

تخمین دوباره بازده آبیاری پروژه های آبیاری در ایران و مقایسه آب با بازده گزارش شده یعنی حدود 33 درصد

بررسی علل کم برآوردن بازده آبیاری در ایران

تعیین اثر طراحی و مدیریت نادرست آبیاری در بازده کاربرد آب آبیاری در مزارع

ارائه روش های عملی جلوگیری از هدر رفت آب

روش پژوهش

داده‌های گزارش شده توسط محققین مختلف در نقاط مختلف جمهوری اسلامی ایران دوباره تجزیه و تحلیل گردید و بازده‌های کاربرد آب در مزارع دوباره محاسبه شد. این داده‌ها در گروه‌های مختلف به شرح زیر طبقه بندی می شوند:

الف- بازده کاربرد آب در مزرعه

طرح هایی که در آنها آبیاری سطحی معقولی انجام شده و تعیین بازده کاربرد آب در مزرعه نیز در آنها صحیح انجام شده است.

طرح هایی که در آنها آبیاری سطحی معقولی انجام شده ولی تعیین بازده کاربرد آب در مزرعه بدرستی انجام نشده است.

طرح هایی که در آنها آبیاری سطحی بد طراحی شده ای را اجرا کرده اند.

ب- بازده پروژه های آبیاری

 تعیین بازده پروژه آبیاری دز (استان خوزستان) از روی مقادیر ورودی و خروجی آب با در نظر گرفتن بارندگی در منطقه

 تعیین بازده پروژه آبیاری درودزن (استان فارس) از روی مقادیر ورودی و خروجی آب با در نظر گرفتن بارندگی در منطقه

 تعیین بازده پروژه آبیاری دشت سیاخ (استان فارس) از طریق اندازه گیری بازده در اجزاء مختلف پروژه با طراحی بد آبیاری اجرا شده در سطح مزرعه

نتایج و بحث

الف- بازده کاربرد آب در مزرعه

1- آبیاری سطحی معقول و محاسبه بازده کاربرد آب صحیح

بازده کاربرد آب در آبیاری جویچه ای در مزرعه ذرت توسط ابراهیمی و همکاران (1375) در دانشکده کشاورزی، دانشگاه شیراز (باجگاه، استان فارس) اندازه گیری و گزارش شده است (جدول 1). بازده کاربرد در مزرعه در آبیاری مختلف در طول دوره رشد ذرت بین 0/45  تا 2/91 درصد تغییر کرده است و مقدار متوسط آن در دوره فصل رشد 7/71 درصد        می باشد.

(نمودار و جداول در فایل اصلی موجود است )

بازده کاربرد آب در مزرعه برای آبیاری جویچه ای پنبه با طول جویچه  200 متری و آبیاری نواری یونجه با طول نوارهای 200 متری به ترتیب 75 و 84 درصد گزارش شده است (مبین، 1349). بازده کاربرد آب در مزرعه برای آبیاری کرتی نخود و لوبیا در باجگاه (استان فارس) به ترتیب 82 و 81% اندازه گیری شده است (بحرانی و مؤیدی، 1351).

2- آبیاری سطحی معقول و محاسبه بازده نادرست.

بازده کاربرد آب در آبیاری نواری گندم در اردستان یزد توسط مهندسین مشاوریکم (بی نام، 1375) اندازه گیری شده است (جدول 2). در محاسبه بازده کاربرد آب در مزرعه عمق ریشه گندم 75 سانتی‌متر منظور شد و میانگین بازده کاربرد مزرعه 2/55 درصد گزارش گردید. با توجه به اندازه گیری های رطوبت خاک در اعماق مختلف خاک، عمق مناسب ریشه گندم 90 سانتی متر می باشد لذا بازده کاربرد آب در مزرعه اصلاح گردید و به طور میانگین به 2/73 درصد افزایش یافت.