مقدمه
تهیه بذر سالم و قوی نقش مهمی در افزایش محصولات کشاورزی دارد. کشورهای پیشرفته جهان سال‌های زیادی را برای دستیابی به یک برنامه مدون برای تهیه و تکثیر بذور سالم صرف کرده‌اند. در ایران نیز از بدو تاسیس موسسه اصلاح و تهیه نهال و بذر، برنامه‌های تکثیر و تولید بذور محصولات مختلف، در دست اجرا بوده است. هدف از کنترل و تهیه بذر سالم، حفظ خلوص ژنتیکی بذور اصلاح شده است که طی سالیان دراز تحقیق و بررسی در مناطق مختلف کشور با صرف هزینه‌های گزاف تهیه می‌شوند. مراحل تکثیر و تولید بذور طبق قوانین و مقررات بین‌المللی کنترل و گواهی بذر به مورد اجرا در می‌آید. اصول تهیه بذر گواهی شده که هدف بالا بردن ارزش کمی و کیفی محصولات کشاورزی است از نظر علم کشاورزی دارای اهمیت به سزایی می‌باشد زیرا بذر با همه اهمیت آن، آسیب پذیر بوده و تحت تاثیر عوامل متعدد تقرار گرفته و در معرض خطر فرسایش ژنتیکی قرار می‌گیرد چنانچه بذور اصلاح شده پس از معرفی و توزیع بین زراعین در مراحل مختلف تهیه و کنترل بذر در مزارع، انبار، کارخانه‌ها، آزمایشگاه‌ها و غیره به طور صحیح و دقیق کنترل و نظارت نشود این ارقام با سایر ارقام و محصولات مخلوط شده و زحمات و فرایندهای چندین ساله به دلیل از بین رفتن خواص ارثی گیاه هدر رفته و ضرر و زیان فراوانی متوجه کشاورزان و کشور خواهد شد.
مراحل تولید بذور اصلاح شده
در اصلاح نباتات برای تولید بذر معمولاً آن را به شرح زیر طبقه‌بندی می‌کنند:
-پرورده 1 یا بذور نوکلئوس: عبارت است از انتخاب هزار خوشه از یک رقم با مشخصات ظاهری یکسان و کشت آنها در سطحی به طول و عرض cm60 بدون جدا کردن دانه، درجه خلوص بذرهای حاصل صد در صد می‌باشد.
-پرورده 2 یا بذر مادر: محصول حاصل از پرورده 1 را گویند. در این طبقه خوشه‌ها خرمنکوبی شده و بذور خالص روی خطوطی به فواصل cm50 کشت می‌شوند که با توجه به کمی مساحت مزرعه به راحتی کنترل و حذف خارج از تیپ صورت می‌گیرد.
-پرورده 3 یا سوپر الیت: محصول حاصل از پرورده 2 را گویند که در خطوطی به فواصل cm40-30 کشت می‌شود مزرعه نسبت به حالت قبل بزرگ‌تر و حذف خارج از تیپ با دقت صورت گرفته، درجه خلوص 99% است.
-بذر الیت (Elite): محصول حاصل از سوپر الیت می‌باشد که در سطح وسیع‌تری کشت می‌شود.
بذر اصیل یا مادری (Registered - seed): بذور حاصل از الیت را گویند که درجه خلوص از الیت کمتر است.
-بذر گواهی شده (Certified Seed): محصول حاصل از بذور مادری با درجه خلوص کمتر از آن را گویند.
-بذر مرغوب یا تجارتی (Commercial - Seed): محصول حاصل از بذرگواهی شده را گویند. در حال حاضر بذور تا طبقه مادری در مراکز یا موسسات تحقیقاتی تهیه می‌شود و برای تهیه بذور گواهی شده از زراعین و بخش خصوصی در سطح وسیع استفاده می‌شود که با بستن قرارداد مخصوص و زیرنظر محققین و کارشناسان تحقیقات، صورت می‌گیرد.
نحوه تولید بذور گواهی شده
1-انتخاب پیمانکار و انعقاد قرارداد:
ابتدا زمین و وسایل و تجهیزات زراعین علاقمند داوطلب به عنوان پیمانکار تکثیر بذر مورد بازدید مشترک کارشناسان موسسه تحقیقات و شرکت خدمات حمایتی کشاورزی قرار می‌گیرد. در صورت تایید صلاحیت برای عقد قرارداد تولید بذر در سه نسخه بین شرکت خدمات و زارع تهیه می‌شود. پیمانکار موظف است کلیه مقررات و ضوابط مندرج در متن قرارداد را رعایت نموده، در صورتی که قرارداد به طور کامل عمل نشود و بذور نیز مطابق استانداردهای مصوبه تهیه شود از طریق شرکت خدماتی حمایتی خریداری خواهد شد.
-شرایط پیمانکار تکثیر بذر:
1-زمین زارع مستعد کشت رقم مورد نظر باشد.
2-مساحت زمین کشاورز حداقل از 2 هکتار کمتر نباشد.
3-مشکل تامین آب نداشته باشد.
4-پیمانکار، ساکن محل تولید بوده و از نظر مالکیت زمین مشکلی نداشته باشد.
5-زارع امکانات تولید در اختیار داشته باشد.
6-پیمانکار محصول خود را به صورت شلتوک بفروشد (فرهنگ شلتوک فروشی در منطقه حاکم باشد).
2-توزیع بذر
قبل از شروع فصل کشت (برای برنج بهمن ماه) توزیع بذر آغاز می‌شود. به این ترتیب که بذور مادری محتوی سم ضد عفونی بذور و برگه راهنمای روش کاشت، داشت و برداشت رقم مورد نظر و نحوه ضد عفونی به وسیله شرکت خدمات حمایتی در اختیار پیمانکار قرار می‌گیرد که برای جلوگیری از اختلاط ارقام، سعی می‌شود به هر زارع بیشتر از یک رقم بذر داده نشود.
3-کنترل مزارع از زمان بذرپاشی تا زمان برداشت
زمان بذرپاشی و کاشت، کارشناسان در محل حضور یافته و در مورد انتخاب زمین از نظر کاشت محصول سال پیش، تمیز بودن ماشین‌های نشاء‌کار یا بذرکار، رعایت فاصله مزرعه از سایر مزارع، راهنمایی‌های لازم را به عمل می‌آورند. مزارع از زمان کاشت تا برداشت چندین نوبت مورد بازدید و کنترل محققان و کارشناسان بخش تحقیقات اصلاح و تهیه بذر که به عنوان نمایندگان موسسه تحقیقات معرفی شده‌اند به همراه کارشناسان شرکت خدمات حمایتی کشاورزی قرار می‌گیرد. ضروری است زمان کنترل به پیمانکار اطلاع داده شود تا خود یا نماینده‌ای برای کسب اطلاعات لازم در محل مزرعه حاضر باشد.
-نکاتی که طی مدت بازدید مزرعه مورد توجه قرار می‌گیرد عبارتند از:
1-خالص‌سازی مزرعه از سایر ارقام و سایر محصولات از زمان بذرپاشی تا زمان برداشت
2-وجین و پاک‌سازی مزرعه از وجود علف‌های هرز
3-مبارزه به موقع با آفت‌ها و بیماری‌های گیاهی
4-مصرف به موقع و به اندازه کود شیمیایی و آبیاری مناسب و ...
آخرین بازدید مزرعه حدود یک هفته قبل از برداشت صورت می‌گیرد شرایط نامناسب مزرعه از قبیل یکنواخت نبودن سبز مزرعه – وجود سایر ارقام و علف‌های هرز زیاد و آلودگی به بیماری‌های قارچی – خسارت شدید مزرعه از آفت‌ها که سبب از بین رفتن مزرعه را فراهم که در نهایت مزرعه مورد تأیید نمایندگان موسسه قرار نخواهد گرفت. و در صورت تایید، مرحله بعدی، گواهی بذر پس از برداشت خواهد بود.
4-نمونه‌برداری
پس از برداشت و جمع‌آوری محصول، کشاورز اقدام به خرمنکوبی و بسته‌بندی و انبار می‌کند. از بسته‌های برنج که در کیسه‌های کنفی یا پلاستیکی متخلخل نگهداری می‌شود نمونه‌برداری می‌شود. ضمناً توصیه می‌شود شلتوک در کیسه‌های نوبارگیری شده و در جایی با تهویه مناسب و به طور صحیح چیده شود تا اکیپ نمونه‌بردار بتوانند به راحتی و به طور تصادفی از حداکثر آنها نمونه بگیرند. وسیله‌ای که برای نمونه‌برداری برنج استفاده می‌شود «سووک» نامیده می‌شود که حداقل از 3-2 نقطه گونی نمونه گرفته می‌شود.