پیشگفتار
مجموعه حاضر حاصل تلاشی است که طی آن سعی گردیده است تا جایگاه تاریخی و ساختار اجتماعی و شرایط جغرافیائی و آب و هوائی بندر امام خمینی (واقع در استان خوزستان) به خوانندگان و علاقه مندان به تاریخ و فرهنگ این قطعه ارزشمند از خاک میهن معرفی شود، از آنجا که هدف اصلی در آفرینش این مجموعه شناخت وجوه فرهنگی و تاریخی این شهر بوده است، سعی بسیار به عمل آمده است تا از ارائه آمار و ارقام که هم موجب ملال خواننده و هم اینکه گذشت زمان باعث غیرقابل استناد شدن آنها می‌شود پرهیز به عمل آید، اگر درجایی از کتاب آمار و ارقامی آورده شده است در مقام اجرای حکم ضرورت بوده است، دیگر اینکه با توجه به اهداف پیش گفته، در تألیف کتاب، علی رغم نقش انکار ناپذیر صنایع و تأسیسات عظیم صنعتی موجود در بندر امام که هر یک به تنهایی نقش به سزایی درچرخه اقتصاد کشور دارند به هیچ روی قصد ارائه گزارش در مورد آنها را نداریم جز در آنجا که به طریقی با موضوعات طرح شده‌ی ما ارتباط پیدا می‌کنند.
در همین ابتدا ذکر این نکته ضروری می‌نماید که : بندر امام همچون مادری مهربان ورنجدیده، این همه کارخانه و مجتمع و تأسیسات صنعتی را در آغوش خویش جا داده است ( که وجود یک شهر کافیست) و رنج رشد و بزرگی و بلوغ آنها را به جان خویش خردیده است اما اینک و با کمال تأسف شاهد بی مهری این فرزندان فراموشکاریم که زحمات طاقت فرسای مام خویش را بر طاق نیسان نهاده اند و قدم شایسته ای برای رفع مشکلات عدیده‌ی وی که بعضاً معلول وجود خود آنهاست برنمی‌دارند.
بجاست که فرزندان موصوف در حد وسع خویش در حفظ و نگهداری گاهواره های خود بکوشند و سعی بلیغ نمایند تا رنگ و روی آن و روی آبرومندی به آن ببخشند.
بدون شک بندر امام خمینی و اهالی سختکوش آن نقش ارزنده‌ای در زنجیره ی اقتصاد کشور داشته و دارند[1] لیکن متاسفانه حرکت چشمگیر و قدم شایسته ای در جهت شناسایی زوایای فراموش شده‌ی تاریخی و فرهنگی این شهر که یکی از دروازه‌های اصل ورود کالا به کشور و بزرگترین بندر میهمان نیز هست ، صورت نگرفته است، دقیقاً به همین دلیل هنگامی که یکی از اهالی در سفر به خارج از استان قصد معرفی شهر موطن خویش را به دیگران دارد، نیازمند ارائه توضیحات فراوانی در این زمینه است.
نگارنده که خود در این خاک تفتیده قدم به عرصه‌ی گیتی نهاده است و هم در این خاک بالیده است در جهت ادای دین به زاد بوم خویش و اهالی مهربان و خونگرم و با فرهنگ آن به کتابت این مجموعه دست زده است.
برای هر چه پربارتر شدن این مجموعه سعی بسیار شده است تا هرچند به گونه ای با تاریخ و گذشته بندر امام در ارتباط بوده است (اعم از اسناد مکتوب و خاطرات و اطلاعات شفاهی معمرین) مورد استفاده قرار گیرد.
در این راه دهها جلد کتاب تاریخ وسفرنامه و مقاله مورد مطالعه و بررسی و کنکاش واقع و با غالب مطلعین در این زمینه مصاحبه به عمل آمده است.
به عنوان مثال، با صرف بیش از یکسال وقت و از میان 95 هزار برگ سند تاریخی تعداد 1411 برگ سند تاریخی، اداری استخراج گردیده است که قدمت بسیاری از آنها به بیش از هفتاد سال می‌رسد، ما حصل این کندوکاو انشاء الله در کتابی تحت عنوان ( بندر امام خمینی از منظر اسناد تاریخی) به چاپ خواهد رسید، ضمناً برای تجسم روشن تر بندر قدیم، با یاری جستن از اهالی، عکسهایی از بندر در ابتدای تاسیس جمع آوری و در قسمت های مختلف کتاب به چاپ رسیده است.
امید است مکتوب حاضر بتواند، همچون جرعه‌ای، اندکی از تشنگی ذهن جویا و پویای جوانان اهل بندر که از گذشته بندر چیزی ندیده و نشینده‌اند، بکاهد. از آنجا گفته‌اند: فقط دیکته نانوشته، غلط ندارد، مؤلف کار خود را از عیب و نقص و اشتباه بری نمی‌داند، لیکن رجاء واثق دارد که اهل نظر با سعه صدر و بزرگواری خطاهای احتمالی را خواهند بخشید، و درجهت اصلاح در چاپهای بعدی و تنویر ذهن نویسنده، موارد را متذکر خواهند شد.
در اینجا جا دارد تا از تمامی کسانی که بنحوی با کمک به این حقیر، مرا در تدوین این مجموعه یاری دادند، از همین ابتدا سپاسگزاری و تشکر خویش را اعلام نمایم.
ترکیب جمعیتی و جغرافیایی تاریخی بندر:
همزمان با آغاز احداث اسکله‌های ششگانه بندر و همچنین کشیده شدن خط آهن شمال به جنوب در سال 1328 موج کارگران جویای کار از شهرهای مختلف کشور و بخصوص از استانهای همسایه به سوی بندر سرازیر شد و ایشان بدین ترتیب شالوده احداث بندر امام خمینی را بنیان نهادند، بافت غالب جمعیتی شهر را ترکیبی از استانهای ذیل تشکیل می‌داد.
1- استان لرستان (غالباً الیگودرزیها)
2- استان ایلام (کلها)
3- استان همدان (غالباً‌اسدآبادیها)
4- بوشهریها
5- ماهشهری‌ها و هندیجانی‌ها
زیستگاه ساکنان اولیه بندر در پنج محله و یا کمپ بود که عبارت بودند از :
1- کمپ ترکها
2- کمپ الگودرزیها
3- کمپ کردها
4- کمپ (علی جعفر) (تگزاس)
5- بیست فامیلی( ناظم آباد)
لازم به ذکر است که بجز مهاجرینی از استانهای یاد شده، اقلیتی از سایر نقاط کشور در شهر سکونت و اشتغال داشتند، اما به هر حال لرها- کردها- اعراب و ترکها اقوام اصلی تشکیل دهنده موزاییک انسانی بندر امام هستندکه گذشت زمان آنها را با ظرافت و زیبایی در کنار هم چیده است.
با شروع جنگ تحمیلی عراق علیه ایران و مهاجرت ساکنان شهرهای آبادان وخرمشهر به بندر امام (سربندر) آمار هموطنان عرب ساکن بندر امام بنحو چشمگیری افزایش یافت و از حق نباید گذشت که وجود آنها به رونق کسب و کار در بندر کمک شایانی کرده است. هر چند افزایش نامتعارف جمعیت شهر، حاشیه نشینی را موجب گردیده است و این موضوع در نفس خود موجب بروز ناامنی‌هایی است.
از آنجا که بر پایی بندر قدیم در زمینی ناآماده و بدون در نظر گرفتن هر گونه اصول شهرسازی و معماری صورت گرفته بود، شهر بیشتر به یک اردوگاه اسکان موقت شباهت داشت تا مکانی مناسب برای زیست دائم.
مصالح بکار رفته در ساخت بناها غالباً چوبها و الواری بود که بوسیله کشتی ها و در لابلای محموله آنها به بندر آورده می‌شد.[2]
کف کوچه‌ها و معابر فاقد هر گونه کف پوش و یا زیرسازی و جویهای روباز آن مملو از لجن و مأمن انواع حشرات و جایگاه جانوران موذی همچون موش بود.
همانگونه که پیشتر گفتیم شهر از بدیهی ترین امکانات و تأسیسات زیربنای همچون آب لوله کشی و سیستم فاضلاب شهری بی بهره بود و آب مصرفی اهالی به وسیله راه آهن توسط واگن‌های تانکر دار از محل رودخانه گرگر به بندر حمل و توسط سقایان در شهر توزیع و به فروش می‌رسید.
در کنار تمامی خانه‌ها نیز جایگاه سرپوشیده‌ای به شکل حوض ساخته شده بود که فاضلاب منزل به آنجا وارد و سپس توسط اشخاصی که از عهده این کارشان برمی‌امدند، بوسیله سطل خارج و در دریا تخلیه می‌شد، همین شیوه دفع فاضلاب بخوبی می‌تواند وضعیت بهداشتی شهر درآن روزگار را در مقابل چشمان خوانندگان ترسیم کند.
در چنین شرایطی، اهالی از داشتن وسایل رفاهی همچون کولر، یخچال، تلویزیون و مکانهای تفریحی و ورزشی نیز بی بهره بودند، لیکن علیرغم تمامی این محرومیت‌ها همانگونه که در بخش‌های دیگر خواهد آمد، ورزشکاران نامی و اشخاص مستعد و فرهیخته‌ای از میان این مردم برخاسته‌اند که وجود هر کدامشان به تنهایی می‌تواند مایه افتخار شهری شود. شرایط طاقت فرسای زندگی، چنانکه اشاره شد، بندر را تبدیل به یک تبعید گاه ذبح آور برای مخالفان سیاسی حکومت شاه نموده بود که از میان آنها می”وان از آیت الله توسلی نام برد. [3]
(ناخدا عباس دریانورد)
در جریان جستجوهای خود در آثار مکتوب و مجموعه منابعی که حاوی اطلاعاتی در ارتباط با بندر امام بوده است به نام مرحوم ناخدا عباس دریانورد برخوردم.
این ناخدای دریادل کاپیتان نخستین ناو نیروی دریایی به نام (مظفری) بوده است، اما می‌توان او را کریستف کلمب بندر نیز نامید، چرا که براساس مدارک موجود[4] ایشان کاشف راه دریایی خود موسی منتهی به بندر امام است و پیشنهاد وی منجر به احداث تأسیسات بندری در محل فعلی خود شد و بنا به گفته خود ایشان در خاطرات مکتوبی که از ایشان بجا مانده است، سالهای متمادی در بندر بسر برده است وبندر را که در آن زمان تازه متولد شده بود، برای برداشتن گامهای نخستین خود یاری داده است.
یکی از وجوه بارز این شخصیت تاریخی، ادبی، نوحه‌های شیوا و دلنشینی بوده است که این بزرگوار در رثای شهدای دشت کربلا سروده است و تا آخرین روزهای حیات پربار خود آنها را با لحن سوزناک خود در مجالس عزاداری امام حسین و یارانش می‌خوانده است.
هم اکنون نیز شاهدیم که نوحه‌های ناخدا عباس گرمابخش مجالس عزاداری شهدای کربلا در سرتاسر استانهای خوزستان و بوشهر می‌باشد.
به رغم آنکه ناخدا عباس از تحصیلات آکادمیک برخوردار نبوده است از خط خوش و قریحه سرشاری سود می برده است. د
در اشعاری که از وی بر جای مانده است اشاراتی به سربندر رو بندر قدیم می‌بینیم از جمله:
گویند به من زود چرا پیر شدی وز بندر شاپور چرا پیرشدی
بنگر رفقای رذل تو مرد شدند تو چون خر وامانده به گل گیر شدی
بیزارم از این ریاست و دفتر خویش مأیوسم از این امور و سربندر خویش
تا چند تحمل و چنین زجر کشم از این همه موذیان دور و بر خویش
نظر به خدمات تأثیر گذار ناخدا عباس به بندر، نگارنده طی نامه‌ای خطاب به اعضای محترم شورای شهر بندر امام، از آن شورا درخواست کرده‌ام که به خیابان، میدان و یا محله‌ای به یاد مرحوم ناخداعباس دریانورد نامگذاری شود.
بسم الله الرحمن الرحیم
شورای شهر محترم بندر امام خمینی
با اهداء سلام
اینجانب علیرضا ابن رحمان نویسنده کتاب در دست تالیف ( تاملی بر تاریخ بندر امام خمینی )در پی تحقیقات و بررسی‌های خود در اسناد و آثار مربوط به گذشته‌ی بندر امام، به نام ( مرحوم ناخدا عباس دریانورد) برخوردم که بنابر شواهد و مدارک موجود فرمانده نخستین ناوجنگی ایران در عهد قاجار و نیز کاشف راه آبی خور موسی، منتهی به بندر امام است و از پیشقراولان تاسیس این بندر بوده است وجه بارز این شخصیت تاریخی، ادبی نوحه سرایی و نیز نوحه خوانی ایشان بوده است، به طوری که بسیاری از نوحه‌های سروده شده توسط این بزرگوار اینک و در ایام محرم در تکایا و حسینیه‌های شهر توسط عزاداران خوانده می‌شود، در باب ابعاد این شخصیت تاریخی به تفصیل در کتاب مذکور سخن گفته‌ام، علی ایحال به آن شورای معظم و خدمتگذار پیشنهاد می‌شود، به پاس قدردانی و به منظور زنده نگاه داشتن نام ( ناخدا عباس دریانورد) خیابان و محله ای به نام ایشان نامگذاری شود.