چکیده
عنوان پژوهش حاضر بررسی گچبری خانه های تاریخی کاشان در دوره قاجاریه است.
این تحقیق شامل سه فصل می‌باشد.
فصل اول کلیاتی درباره معماری خانه های کاشان، بررسی وضعیت جغرافیای محل و همچنین مروری بر قدمت تاریخی خانه‌های کاشان است.
در فصل دوم گچبری خانه های کاشان، مصالح گچبری و نحوه اجرای گچبری و نقوش گچبری بررسی شده است.
فصل سوم پژوهشی پیرامون قدمت تاریخ گچبری و ویژگی وامتیاز گچبری خانه های کاشان در دوره قاجار است و مربوط است به اینکه کدامیک از بناهای شهر کاشان این تزئینات را دارند و در کدام قسمت بنا این تزئینات به کارگرفته شده است.
«مقدمه»
این تحقیق را به این علت انتخاب نموده‌ام که شهرستان کاشان از لحاظ فرهنگی و هنری تاریخچه‌ای کهن و پربار با تمدنی چند هزار ساله دارد، که از تپه‌های سیکل آغاز می‌شود و به تزئینات بسیار ظریف و زیبا در بناها می‌رسد. این امر باعث می‌شود تا هنر دوستان و دانشمندان کشورهای دیگر را از دیر باز به خود جلب نماید.
برای انجام این تحقیق محدودیتهای بسیاری وجود داشت، با کمبود منابع مواجه بودم این تحقیق به صورت میدانی و کتابخانه‌ای صورت گرفته است.
منابعی که برای این تحقیق استفاده کرده‌ام عبارتند از کاشان مروارید کویر، بهشتی در حاشیه کویر، آثار تاریخی شهرستانهای کاشان و نطنز
تعداد 11 عکس در این تحقیق به چشم می‌خورد، این تحقیق شامل سه فصل می‌باشد.
فصل اول شامل سه بخش می‌باشد، که به بررسی معماری، وضعیت جغرافیایی و قدمت تاریخی خانه های کاشان می‌پردازد.
فصل دوم نیز شامل سه بخش می‌باشد که در این فصل گچبری، مصالح گچبری و نحوه اجرای گچبری بررسی شده است.
در فصل سوم ویژگی و امتیاز گچبری خانه های کاشان در دوره قاجار بررسی شده است.
هدف من از انجام این تحقیق این است که بتوانم راه تمامی کسانی که برای هنر این مرز و بوم تلاش کرده‌اند را ادامه دهم و برای شناساندن هنرهای نه تنها کاشان بلکه شهرهای دیگر ایران کوشش کنم و امید آن است که از این راه سر بلند بیرون آیم.
در شهرهای ایران بناهای بسیار زیبا وجود دارد که هر یک به نوبه خود بی نظیر است اما آنچه که در این شهر توجه من را به خود جلب نموده این است که هنر گچبری در معماری خانه‌های کاشان بی نظیر است.
اهمیت و ضرورت انجام این تحقق شناساندن تزئینات گچ بری بر روی خانه‌های قدیمی دوران قاجاریه در شهر کاشان به مردم آن شهر و به مردم سایر ملل و جوامع دیگر است.
فراهم آوردن زمینه فرهنگی و هنری درباره‌ی تاریخچه کاشان، آثار باستانی آن و پرداختن به جزئیات هنرها و ایجاد علاقه در مردم آن شهر که هر چه بیشتر به هنر شهر نشان اهمیت داده و آگاهی پیدا کنند به اینکه هر یک از این هنرها و این نقوش با چه زحمات و مشتقهایی با حداقل امکانات مشکلات فراوان بوجود آمده‌اند تا خود آنها قبل از میراث فرهنگی یکی از نگهدارندگان خوب این آثار باشند. در زمینه های هنری ایران هر چقدر هم که تحقیق و تخصص نماییم باز هم جای تفکر و تامل باقی است.
فصل اول
بررسی خانه های تاریخی کاشان
در دوره قاجار
الف - معماری خانه های کاشان
شهر کاشان به علت استقرار در جوار کویر، دارای اقلیم گرم و خشک با تابستانهای بسیار گرم و زمستانهای بسیار سرد است. به همین جهت معماری یافت قدیم‌اش متناسب با اوضاع اقلیمی و آمیخته‌ای از هنرهای تزئینی مایه گرفته است. معماران کاشان در روزگار گذشته، با توجه به پایبندی مردم کاشان به اعتقادات دینی، خانه‌ها را در عین حال که دارای فضای باز، گسترده و روح بخش می‌باشد طوری طراحی نموده‌اند که زندگی در هر واحد ساختمانی را در فصول چهارگانه کاملا قابل تحمل و آسان می نموده است.
خانه ها اکثرا دارای سردر ورودی با درهای مزین به کوبه‌های زنانه و مردانه هشتی ودالانی منکسر بود که اندرون خانه را از دید نامحرمان دور می‌داشت.
اغلب خانه‌ها دارای اندرونی و بیرونی و متشکل از حیاتهای مشجر و وسیع بودند. اتاقهای سه دری، پنج دری متناسب با فصول مختلف در اطراف حیاط جای می‌گرفتند. از جمله مهمترین فضاهای این خانه، ایوانها و تالار بزرگ بود که در ضلع شمالی و جنوبی حیاط ساخته می‌شد. درها و پنجره‌های این تالار واتاقها معمولا با انواع پنجره‌های زیبا با شیشه های الوان و اشکال مختلف متناسب با موقعیت فصلی اتاقهای خانه زینت می‌یافتند.
احداث سردابه‌های بزرگ جهت استفاده در تابستهای گرم و ایجاد هواکش در پشت سردابه‌ها از جمله خصوصیات معماری خانه‌های قدیمی کاشان است. [1]
با توجه به وضعیت جغرافیایی وآب وهوائی منطقه کویری خانه‌ها را گود می‌ساختند تا بنا عایق حوارت و صدا باشد که به این روش ساخت گودال باغچه گویند.
برای نمونه خانه عباسیان در زمین 5 هزار متر مربع با زیر بنای 7هزار متر مربع به صورت گودال باغچه ساخته شده است.«تصویرشماره1»
بافت سنی کاشان متشکل از کوچه‌های پیچ در پیچ با دیوارهای بلند خشتی است که تقریبا در فواصل مختلف مسقف می‌باشد این سبک معماری به سبب موقعیت خاص جغرافیای بهترین فرم معماری کویری است زیرا از طرفی از هجوم بیرحمانه شنهای داغ و طوفانهای کویری می‌کاهد و از سوی دیگر هنوز سرمای زمستان را مهار می‌نماید.
کاشان یکی از شهرستانهایی است که در آنجا نمونه‌های جالبی از شاهکارهای هنر ایران یافت می‌شود. آثار معماری که در این شهر باقی مانده معدودی از دوره صفویه و بقیه از آثار دوره قاجاریه است.
خانه‌های برزگ قدیمی ساز و ساختمانهای باشکوه که تاکنون با طرح و نقشه اولیه خود بدون تغییرات مهمی باقی مانده است عموما متعلق به زمان قاجاریه یعنی از عهد سلطنت فتحلی‌شاه تا آغاز دوره مشروطیت می‌باشد.
هر چند دوره قاجاریه دوره رکود و تنزل فنون معماری ایران بشمار می‌رود. در شهر کاشان به دلیل خرابیهای حاصل از زلزله، نیاز به ساخت بناها و ساختمانهای جدید موجب می‌شود که یک نوع فعالیت وسیع و همه جانبه‌ای در فنون معماری مشاهده گردد.
این فنون آمیخته‌ای با مزایای خاص اقلیمی بوده و با هنرهای تاریخی و محلی مزین و گشته است.
گروهی از دانشگاهیان تهران در نتیجه بازدید بررسیهای علمی به وسیله کتاب سرپرستی کارشناسان و استادان معماری و باستان شناسی از آثار تاریخی کاشان به عمل آوردند بدین گونه اظهار عقیده نموده‌اند:
« بدون شک کاشان از نظر آثار معماری یکی از غنی‌ترین شهرهای ایران بوده و بسیاری از بناهای تاریخی آن را می‌توان در ردیف بهترین شاهکارهای ایران به شمار آورد.
علل اصلی این موضوع را می‌توان در چند قسمت خلاصه کرده و مورد مطالعه قرار داد:
الف: موقعیت تاریخی و توجهی که سلاطین دوره‌های مختلف به آبادانی و ایجاد بناهای مختلف در شهر کاشان داشته‌اند به همین دلیل است که مثلا چون در دوره سلطنت قاجاریه توجه بیشتری به کاشان شده است، بهترین آثار این دوره را در کاشان می‌یابیم.