مقایسه نظام آموزشی ایران و نظام آموزشی فنلاند
تاریخچه تحولات آموزش عالی
آموزش عالی در فرهنگ و تمدن پویای ایرانی و اسلامی از قدمت و غنای شایسته ای برخوردار بوده است . با آغاز عصر رنسانس و پیشرفتهای علمی و صنعتی در کشورهای غربی، در کشور ایران نیز عناصری از آموزش عالی مبتنی بر الگوی اروپای غربی ایجاد گردید.نخستین بار امیرکبیر علاوه بر اعزام دانشجو به خارج، با تأسیس دارالفنون در سال 1228 هجری شمسی، ازاساتید خارجی جهت تدریس در دانشکده های تخصصی فنی دارالفنون دعوت به عمل آورد.در همان اثنا دانشگاه تهران و تعدادی از دانشگاهها و مؤسسات آموزش عالی شکل گرفتند. با تصویب قانون اجازه تأسیس دانشگاه در تهران طی سال 1313 هجری شمسی، دانشگاه تهران به عنوان مرکز ثقل آموزش عالی ایران شناخته شد.
با تأسیس وزارت علوم و آموزش عالی در بهمن 1346 و تشکیل " شورای مرکزی آموزش" در سال 1348 ، نخستین گام در جهت تمرکز، تجدید سازمان و اعمال نظارت مرکزی بر دانشگاهها و مؤسسات آموزش عالی کشور برداشته شد. پس از پیروزی انقلاب اسلامی در اردیبهشت1359 لایحه قانونی تشکیل شورای عالی فرهنگ و آموزش عالی به تصویب شورای انقلاب رسیده و به دنبال آن به منظور ایجاد تحولی اساسی در دانشگاهها، به درخواست دانشجویان مسلمان و انقلابی ستادی با عنوان ستاد انقلاب فرهنگی با فرمان حضرت امام خمینی (ره) تشکیل شد.گفتنی است که ستاد مذکور عهده دار بزرگترین نقش در حوزه سیاستگذاری فرهنگی و آموزشی کشور گردید.درمرداد ماه 1364 با تصویب قانون " تشکیل وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی"، کلیه اختیارات، وظایف و مسؤولیتهای وزارت فرهنگ و آموزش عالی درآموزش پزشکی به وزارتخانه جدید تفویض گردید. درسال1379، وزارت فرهنگ و آموزش عالی به منظور انسجام بخشیدن به امور اجرایی و سیاستگذاری نظام علمی کشور به وزارت علوم، تحقیقات و فناوری تغییر نام داده و وظایف برنامه ریزی، حمایت و پشتیبانی، ارزیابی و نظارت، بررسی و تدوین سیاستها و اولویتهای راهبردی در حوزه های تحقیقات و فناوری نیز به وظایف آن افزوده گردید.
ارکان نظام آموزش عالی
از جمله مهمترین نهادهای مرکزی نظام آموزش عالی ایران می توان به موارد ذیل اشاره نمود:
1- شورای عالی انقلاب فرهنگی اهم وظایف شورای عالی انقلاب فرهنگی به عنوان بالاترین مرجع سیاستگذاری و برنامه ریزی آموزش عالی کشور به شرح ذیل است :
1. گسترش و نفوذ فرهنگ اسلامی در شؤون جامعه و تقویت انقلاب فرهنگی و اعتلای فرهنگ عمومی
2. تحول دانشگاهها و مدارس، مراکز فرهنگی و هنری براساس فرهنگ صحیح اسلامی و گسترش وتقویت کارشناسان متعهد و نیروهای فعال ماهر، اساتید، مربیان و معلمین معتقد به اسلام و استقلال کشور
3. تعمیم سواد و استفاده از دستاوردها و تجارب مفید دانش بشری جهت نیل به استقلال علمی وفرهنگی کشور
4. حفظ، احیا و معرفی آثار اسلامی و ملی
2- وزارت فرهنگ و آموزش عالی (علوم، تحقیقات و فناوری)وزارت فرهنگ و آموزش عالی طی سال1357 با ادغام وزارت علوم و آموزش عالی و وزارت فرهنگ و هنر تشکیل یافت.ازجمله مهمترین وظایف وزارت فرهنگ و آموزش عالی مطابق قانون اصلاح قانون تأسیس وزارت علوم و آموزش عالی مصوب1353 می توان به موارد ذیل اشاره نمود:
الف- بررسی و ارائه اهداف اساسی، خط مشی و برنامه ریزی کلیه سطوح آموزشی و پژوهشهای علمی و برقراری هماهنگی میان برنامه های مذکور
ب - تعیین اصول کلی برنامه های آموزشی و پژوهشی دانشگاه های کشور
ج - تعیین ضوابط اساسی آموزشی و پژوهشی دانشگاهها، مؤسسات آموزش عالی و مؤسسات پژوهشی
د - هماهنگی نمودن ضوابط سازمانی دانشگاهها و مؤسسات آموزش عالی، مؤسسات پژوهشی و ضوابط و اصول کلی مقررات استخدامی اعضای هیأت علمی و سایرکادر دانشگاهها و مؤسسات آموزش عالی و پژوهشی کشور پس از تأیید سازمان امور اداری و استخدامی کشور (با توجه به نیازها و مقتضیات خاص هر یک از سازمانهای مربوطه)
ه- هماهنگ نمودن ضوابط و اصول کلی مقررات مالی و معاملاتی دانشگاهها و مؤسسات آموزش عالی و مؤسسات پژوهشی با همکاری وزارت امور اقتصادی و دارایی و سازمان برنامه و بودجه، در جهت تسهیل فعالیت سازمانهای مذکور
و – برنامه ریزی جامع توسعه آموزش عالی و پژوهشهای علمی به منظور تربیت نیروی انسانی کاردان و متخصص موردنیاز کشور
ز - تعیین خط مشی کلی درخصوص اعزام دانشجو به خارج و نظارت و سرپرستی بر امور اعزام و تحصیل، بازگشت و به کارگماری دانشجویان مذکور
ح - اتخاذ تدابیرلازم جهت ترویج علوم، هدایت و ارشاد فعالیتهای پژوهشی،حمایت از محققین کشور و ایجاد تسهیلات لازم جهت انجام فعالیتهای پژوهشی
ط - نظارت بر امور دانشگاهها و مؤسسات آموزش عالی و مؤسسات پژوهشی و ارزشیابی آنها
ی - تعیین ضوابط مربوط به تشخیص ارزش علمی گواهینامه های آموزش عالی، پژوهشهای علمی دانشگاهها و مؤسسات علمی خارجی وتعیین ارزش مدارک مذکور
ک - فراهم آوردن موجبات تربیت دبیران و کارشناسان آموزشی موردنیاز مؤسسات آموزش عمومی
ل – صدور مجوز تأسیس، تجهیز و توسعه هرگونه واحد آموزش عالی و یا مؤسسه پژوهشی و جلوگیری از ادامه فعالیت و یا انحلال هر یک از آنها طبق تصویب شورای گسترش آموزش عالی
م - همکاری با سازمان برنامه و بودجه در جهت بررسی صورت اعتبارات جاری و عمرانی موردنیاز دانشگاهها و مؤسسات آموزش عالی وپژوهشی
ن - اداره امور نمایندگی ثابت ایران درسازمان یونسکو و امور بورسهای تحصیلی اعطایی از سوی سازمان امور اداری و استخدامی کشور به دانشگاهها و مؤسسات آموزش عالی و مؤسسات پژوهشی کشور و توسعه و نظارت در روابط علمی بین المللی درسطح آموزش عالی و پژوهشهای علمی دانشگاهها و مؤسسات آموزش عالی
دانشگاهها و مؤسسات آموزش عالی و پژوهشی کشور تحت نظارت هیأت امنای دانشگاهها و مؤسسات آموزش عالی اداره می گردد. مطابق قانون مصوب1367 شورای عالی انقلاب فرهنگی وهیأت امنای دانشگاهها و مؤسسات آموزش عالی با ساختاری به شرح ذیل تشکیل می گردند:
الف – وزیر
ب - رئیس دانشگاه
ج - 4 الی 6 تن از شخصیتهای علمی، فرهنگی، اجتماعی، محلی و کشوری که از نقش مؤثرتری درتوسعه و پیشرفت دانشگاه مربوطه برخوردار باشند. ( این اعضا به پیشنهاد وزیر و تصمیم گیری شورای عالی انقلاب فرهنگی و با حکم رئیس جمهور تعیین می گردند.)
د - نماینده یا رئیس سازمان برنامه و بودجه گفتنی است که ریاست هیأت امنای دانشگاه برحسب مورد بر عهده وزیر فرهنگ و آموزش عالی یا وزیر بهداشت، درمان و آموزش پزشکی و دبیری هیأت امنا نیز بر عهده رئیس دانشگاه می باشد.
از جمله مهمترین وظایف و اختیارات هیأت امنا که به موجب قانون مذکور تعیین گردیده است می توان به موارد ذیل اشاره نمود:
الف - تصویب آیین نامه های داخلی
ب - تصویب قوانین سازمانی و تشکیلاتی دانشگاه ها و نحوه اداره دانشگاه ها و واحدهای تابعه
ج - بررسی و تصویب بودجه دانشگاه ها که از سوی رئیس دانشگاه پیشنهاد می گردد.
جریانات متنوع درآموزش عالی
آموزش عالی در ایران عمدتا بر آموزشهای دانشگاهی منتهی به مدارک کاردانی، کارشناسی، کارشناسی ارشد و دکتری مشتمل می گردد.
از جمله مهترین مراکز آموزشی فعال درنظام آموزش عالی ایران میتوان به موارد ذیل اشاره نمود:
مراکز دولتی
در کشورایران مسوولیت تأمین نیروی انسانی آموزش دیده و متخصص به وزارت علوم، تحقیقات و فناوری تفویض گردیده است،اما در عین حال سایر وزاتخانه ها و دستگاههای اجرایی نیز به نحوی در تربیت نیروی انسانی متخصص مشارکت دارند. با واگذاری آموزشهای پزشکی به وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی در مردادماه سال 1364، کلیه اختیارات، وظایف و مسؤولیتهای وزارت فرهنگ و آموزش عالی در آموزش پزشکی به وزارتخانه جدید انتقال یافت. هدف از این اقدام استفاده آسان تر و مؤثرتر ازامکانات و بیمارستانهای تحت پوشش وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی به منظور اجرای برنامه های گسترش آموزش پزشکی در سطح کشور بود.درحال حاضر علاوه بردانشگاهها و مراکزآموزش عالی وابسته به وزارتخانه های علوم، تحقیقات و فناوری و بهداشت، درمان و آموزش پزشکی، مراکز دیگری نیز با کسب مجوز از وزارت علوم، تحقیقات و فناوری به پذیرش دانشجو مبادرت می نمایند که از جمله این مراکز می توان به آموزشکده های فنی و مراکز تربیت معلم وابسته به وزارت آموزش و پرورش و مؤسسات آموزش عالی وابسته به سایر وزارتخانه ها نظیر وزارت امور خارجه، پست و تلگراف، راه و ترابری و اشاره نمود.روند تحصیلی دانشجویان در دانشگاهها و مؤسسات آموزش عالی به این ترتیب است که آنها جهت تحصیل در یک رشته تحصیلی، در یکی از مراکز آموزش عالی ( دانشگاه، دانشکده و آموزشکده فنی) پذیرفته شده، دروس و واحدهای تحصیلی را در مدت زمان معینی به اتمام رسانده و به اخذ یکی از مدارک رسمی کاردانی، کارشناسی، کارشناسی ارشد، دکتری حرفه ای و دکتری تخصصی نائل می آیند. هم اکنون تعداد 54 دانشگاه و مؤسسه آموزش عالی تحت پوشش وزارت علوم، تحقیقات و فناوری فعالیت می نمایند.گفتنی است که وظیفه سیاستگذاری، برنامه ریزی، هدایت تحصیلی، نظارت و ارزیابی، اعطای مجوز تأسیس، توسعه دانشگاه، دوره و رشته و گزینش دانشجو و …. در مراکز آموزش عالی کشور بر عهده این وزارتخانه می باشد.علاوه بر دانشگاهها و مؤسسات آموزش عالی مذکور طی سال1371 دانشگاهی تحت عنوان، دانشگاه جامع علمی – کاربردی به منظور تقویت آموزشهای فنی و حرفه أی و تربیت نیروی انسانی ماهر موردنیاز بخشهای صنایع، معادن، کشاورزی و خدمات تأسیس گردید. این آموزشها که عمدتا بر دوره های کاردانی و کارشناسی مشتمل می گردد، با همکاری دستگاههای اجرایی ، سازمان ها و وزارتخانه های به کارگیرنده دانشجویان مربوطه اجرا میگردد.
مراکز غیردولتی
به منظور افزایش مشارکت عمومی در ارائه خدمات آموزش عالی و کاهش بار مالی دولت در این زمینه و به دلیل افزایش روز افزون تقاضای اجتماعی جهت ورود به مراکز آموزش عالی در ایران ،دانشگاهها و مؤسساتی در بخش غیردولتی ایجاد گردیده که از آن جمله می توان به دانشگاهها و مؤسسات آموزش عالی به شرح ذیل اشاره نمود:
دانشگاه آزاد اسلامی
نخستین دانشگاه غیردولتی کشور پس ازانقلاب اسلامی طی سال1361تحت عنوان دانشگاه آزاد اسلامی تشکیل یافت. دانشگاه آزاد اسلامی درطول سالهای آغازین فعالیت خود با استفاده از فضاهای آموزشی، ساختمانها، تجهیزات و کارگاههایی که از سوی مسؤولین مناطق و افراد خیر دراختیار آنها قرار می گرفت،گسترش یافت.گفتنی است که دانشگاه مذکور، درحال حاضردربیش از110 شهر کشور فعالیت دارد.
مؤسسات آموزش عالی غیردولتی (غیرانتفاعی)
تجربه راه اندازی دانشگاه آزاد اسلامی، تقاضای روزافزون جوانان جهت ورود به مراکز آموزش عالی و علاقه مندی بخش غیردولتی به مشارکت در آموزش عالی کشور موجب گردید که در سال 1364 شورای عالی انقلاب فرهنگی به تصویب
آیین نامه تأسیس دانشگاهها و مؤسسات آموزش عالی غیردولتی و غیرانتفاعی مبادرت نماید. آیین نامه مذکور که به منظور بسیج کلیه امکانات کشور در امرگسترش آموزش عالی مورد تصویب شورای عالی انقلاب فرهنگی قرار گرفت در جهت پیگیری اهداف ذیل به تصویب رسید:
- ارتقاء سطح دانش و فرهنگ جامعه
- تأمین نیروی انسانی متخصص مورد نیاز کشور
- گسترش آموزش عالی درکشور در جهت پاسخگویی به نیازمندیهای جامعه
- بهره گیری از کلیه مدرسین و اساتید کشور درحوزه آموزش عالی
- ایجاد زمینه های مناسب جهت فعالیت همه جانبه مردم جهت گسترش و اعتلای دانش و پژوهش در کشورلازم به ذکر است که درحال حاضر32 مؤسسه آموزش عالی غیردولتی (غیرانتفاعی) با برخورداری از تعداد 16091 دانشجو درکشور فعالیت دارند.
آموزش از راه دور
دانشگاه پیام نور با برخورداری از ساختار ویژه و متفاوت با نظام آموزشی سایر دانشگاههای کشور و به منظور ارتقاء سطح علمی و فرهنگی جامعه، گسترش آموزش عالی دراقصی نقاط کشور و راهیابی تعداد بیشتری از داوطلبان مستعد به مراکز آموزش عالی، فراهم آوردن امکان ادامه تحصیل برای داوطلبین شاغل یا خانه دار، تأمین بخشی از نیروهای تخصصی جامعه و استفاده مؤثر از نیروها و امکانات علمی کشور در سال 1366 تأسیس یافت. گفتنی است که برنامه های دانشگاه مذکور جهت برقراری هماهنگی میان آموزش و تحولات سریع اجتماعی طراحی می گردد . طی سالهای اخیردانشگاه مذکور به ارائه فرصتهای مناسب تحصیلی به شیفتگان و علاقه مندان تحصیلات عالی ارائه مبادرت نموده و تا حدودی پاسخگوی تقاضای آنان جهت ورود به دانشگاه بوده است. شیوه آموزشی این دانشگاه به صورت " آموزش از راه دور " بوده و برنامه های آموزشی به صورتی خاص برای این دانشگاه تنظیم و تدوین می گردد. دراین شیوه آموزشی از ابزار آموزشی نظیر متون درسی خود آموز ، نوارهای ویدیویی،کتابهای آموزشی و آزمایشگاهی، روشهای آموزشی مکاتبه ای و تشکیل کلاسهای رفع اشکال حضوری بهره گیری می شود. از سال تحصیلی 78-1377 ، دانشگاه پیام نوربه گزینش دانشجو از طریق برگزاری آزمون سراسری در18رشته تحصیلی درمقاطع آموزشی کارشناسی وکاردانی مبادرت نموده است. گفتنی است که این دانشگاه از 147 مرکز درسطح کشور برخوردار می باشد. تعداد دانشجویان این دانشگاه طی سال تحصیلی 78-77 بر146990 نفر بالغ گردیده که 76437 نفر ( 52 درصد) آن به دانشجویان زن و تعداد 70553 نفر ( 48 درصد) به دانشجویان مرد تعلق دارد.تعداد کل پذیرفته شدگان دانشگاه مذکورطی سال تحصیلی 78-77 در3 گروه علوم انسانی، علوم پایه و فنی و مهندسی بر 33418 نفر بالغ گردید که از این تعداد 19444 نفر به دانشجویان زن تعلق دارد.دانش آموختگان این دانشگاه طی سال تحصیلی 77- 1376 بر 11700 نفر بالغ گردید که 5171 نفر از آن به دانشجویان زن تعلق دارد.ازجمله مهمترین رشته های آموزشی دانشگاه پیام نور می توان به آمار، ریاضی، شیمی، فیزیک، کامپیوتر، مدیریت بازرگانی، حسابداری، زبان، کتابداری، شیمی، زیست شناسی، زمین شناسی، ادبیات فارسی، روانشناسی، علوم اجتماعی، علوم تربیتی، جغرافیا و الهیات اشاره نمود.
گزینش دانشجو
گزینش دانشجو در مراکز دولتیبه دلیل انبوه متقاضیان ورود به دانشگاهها و مؤسسات آموزش عالی دولتی و به منظور برقراری عدالت اجتماعی و گزینش شایسته ترین افراد و نیز تخصیص امکانات آموزش عالی به افراد مستعد، گزینش دانشجو در مقاطع آموزشی کارشناسی و کارشناسی ارشد به صورت متمرکز صورت می گیرد. این درحالیست که درمقطع آموزشی دکتری به دلیل لزوم ایجاد تناسب میان علایق دانشجویان درگرایشات تحصیلی و امکانات دانشگاه و محدودیت تعداد داوطلبین و نیز اهمیت گزینش دانشجو از سوی دانشگاههای مجری، گزینش دانشجو به صورت غیرمتمرکز صورت می گیرد. درروش متمرکز، داوطلبین براساس نمرات و ظرفیتهای اختصاصی رشته های آموزشی مورد پذیرش واقع می گردند.
در روش نیمه متمرکز ، ملاک پذیرش علاوه بر نمرات دانشجویان و ظرفیتهای اختصاصی به رشته های تحصیلی، احراز شرایط دیگر نظیر سلامت جسمانی، تواناییها و صلاحیتهای ویژه ای است که از طریق معاینه، مصاحبه، آزمون عملی CFQO مورد بررسی و سنجش قرار می گیرد. براساس ضوابط آزمون سراسری دانشگاهها و مؤسسات آموزش عالی، داوطلبین ملزم به استفاده از سهمیه های منطقه ای ( سهمیه مناطق 3 گانه، سهمیه جانباران، سهمیه شاهد، رزمندگان، آزادگان ) می باشند. گفتنی است که استفاده کنندگان سهمیه ها مطابق ضوابط و مقررات متعهد خدمت خواهند بود. مدت تعهد، شرایط و ضوابط هر سهمیه از سوی سازمان سنجش یا وزارتخانه مربوطه از طریق دفترچه های راهنمای انتخاب رشته های تحصیلی دانشگاهها و مؤسسات آموزش عالی به استحضار داوطلبین می رسد.جهت ورود به مقطع آموزش کارشناسی ارشد ، دانشجویان سال آخر مقطع آموزش کارشناسی و دارندگان مدرک کارشناسی از مجوز حضوردرآزمون کارشناسی ارشد باتوجه به تناسب رشته خود برخوردار می گردند.گفتنی است که آزمون دوره دکتری تخصصی نیز به صورت غیرمتمرکز، توسط دانشگاههایی که به اخذ مجوز دوره دکتری از شورای گسترش آموزش عالی نائل آمده اند، برگزار می گردد. درآزمون مقطع آموزشی مذکور، دانشجویان سال آخرمقطع کارشناسی ارشد و دارندگان مدرک دکتری حرفه ای و کارشناسی ارشد با توجه به تناسب رشته تحصیلی قبلی خود از مجوزحضور در رشته مورد نظرخود در این آزمون برخوردار می گردند.گفتنی است که این آزمون مشتمل بر آزمونهای کتبی، شفاهی و مصاحبه علمی می باشد.
گزینش دانشجو در مراکز غیردولتی
نظام آموزشی در دانشگاه آزاد اسلامی به دو صورت پاره وقت و تمام وقت اجرا می گردد. نظام آموزشی تمام وقت همانند نظام آموزشی دانشگاهها و مؤسسات آموزش عالی دولتی به مورد اجرا گذارده می شود. نظام آموزش پاره وقت نیز درجهت پاسخگویی به نیاز آن دسته از متقاضیانی که به دلایل گوناگون از تحصیل در دوره های آموزشی تمام وقت دانشگاه ها محروم می باشند، درقالب مقاطع آموزشی کاردانی و کارشناسی اجرا می گردد. طول مدت تحصیل در نظام آموزش پاره وقت، بیش از نظام آموزش تمام وقت است. به دانش آموختگان این دوره نیز همانند نظام آموزشی تمام وقت، مدرک تحصیلی مربوطه اعطا می گردد. لازم به ذکر است که دانشگاه آزاد اسلامی به برگزاری آزمون ورودی خود در قالب3 آزمون جداگانه (آزمون رشته های پزشکی، آزمون رشته های غیرپزشکی و آزمون رشته های نظام پاره وقت ) مبادرت می نماید.
دوره های آموزشی
منظور از دوره تحصیلی در نظام آموزش عالی مجموعه دروسی است که در چارچوب نظام خاصی برای هررشته تحصیلی ارائه گردیده و به اعطای مدارک دانشگاهی منتهی می گردد. از جمله اصلی ترین دوره های تحصیلی درآموزش عالی کشور ایران می توان به دوره های آموزشی کاردانی، کارشناسی، کارشناسی ارشد و دکتری حرفه ای و تخصصی اشاره نمود.
دوره کاردانی: تعداد واحدهای دوره کاردانی بر 68 تا 72 واحد درسی بالغ گردیده، تحصیل در این دوره معمولا" 2 سال به طول انجامیده و به دانش آموختگان این دوره مدرک کاردانی اعطا می گردد.
دوره کارشناسی: تعداد واحدهای دوره کارشناسی بر130 تا 145 واحد درسی بالغ گردیده ، تحصیل در این دوره معمولا" 4 سال به طول انجامیده و به دانش آموختگان این دوره مدرک کارشناسی اعطاء می گردد.
دوره کارشناسی ارشد: تعداد واحدهای کارشناسی ناپیوسته بر 28 تا 32 واحد و کارشناسی ارشد پیوسته بر 172 تا 182 واحد درسی بالغ می گردد. تحصیل در دوره کارشناسی ارشد پیوسته6 سال و دردوره کارشناسی ارشد ناپیوسته 2سال به طول انجامیده و به دانش آموختگان آن مدرک کارشناسی ارشد اعطا می گردد.