تحقیق مقاله خاتم کاری

مقدمه

هنر خاتم‌ سازی یکی از مهمترین هنرهای دستی ایران است .این صنعت ارزش هنری فوق العاده زیادی دارد .سابقه خاتم‌سازی درایران از زمانهای خیلی قدیم بوده است .به طورکلی ابتدا باید دید خاتم چیست و خاتم‌ساز یا خاتم‌کار چه کسی است.

 تعریف خاتم

 تاریخچه ی خاتم و خاتم کاری

 سابقه خاتم در ایران به دوره سلجوقیان می رسد که آثاری باقی مانده است. از جمله درب شبستان مسجد جامع اصفهان و آثاری هم در جاهای دیگر مانند مسجد مصری در جهانباره بوده است.

هنرخاتم کاری درزمان صفویه به اوج خود می رسد که آثاری هم از زمان صفویه باقی مانده مثل درب مدرسه سلطانی چهارباغ که در بازار هنر قرار داردو این یکی از آثار مهم زمان صفویه است و دیگر مقبره شیخ صفی الدین در اردبیل که استادانی از اصفهان در آن کار کرده اند و زمان قاجار روبه تحلیل رفته ولی باز هم آثاری از آن به جای مانده  مانند درب مسجد سید اصفهان. و در زمان پهلوی اول استادانی از شیراز و اصفهان در سالن خاتم کاخ مرمر تمامی در و دیوار آن را خاتم کرده اند و کلیه اشیاء این اتاق مانند میز تحریر و جا لباسی و... که تمامی آنها با طراحی منظمی و زیبایی از استاد حسین کاشی تراش اصفهانی طراحی شده است و چند گروه دیگر در کاخ مرمر مشغول به کار بوده اند از جمله استاد حاج خلیل گلریز خاتمی، آقای علی موسوی خاتمی، آقای حمید ترکان، آقای حکیم الهی آقای احمد مظنون، استاد فضل الله خیامیان، آقای حسین شفقت و استادانی دیگر. و در زمان پهلوی دوم در هنرستان هنرهای زیبای اصفهان این هنر ظریف به اوج زیبایی خود رسید و استادانی مانند آقای علی نعمت که سرآمد همه استادان بود با طراحی آقای عیسی بهادری خاتم را به حرکت در آورده و از آن شکل هندسی منظم به طرحهایی مانند گل و مرغ و حیوانات که در خاتم کاری بسیار مشکل بوده در آوردند و آثاری بسیار نفیس ساخته و به ملکه انگلیس و رئیس جمهور آمریکا آیزنهاور هدیه داده اند و دیگر آثاری از استادانی بزرگ به صورت صندوق روی مقبره های ائمه اطهار از جمله در نجف اشرف، کربلا، کاظمین، سامراء و مشهد مقدس ساخته شده که روح و روانشان شاد باد و سالن مجلس شورای ملی سابق که از خاتم تزئین شده بود. بعضی دیگر از آثار دیگر عبارتند از:

 » صندوق مرقد موسی ابن جعفر و امام جواد در کاظمین مربوط به دوره شاه اسماعیل صفوی در سال 906 ه.ق که توسط استاد محمد جمعه ساخته شده است.

» صندق مربوط به امام حسن عسکری و امام هادی (ع) در سامرا

» صندق خاتم ضریح نرگس خاتون مادر امام عصر

» صندق مرقد حضرت علی که در دوره کریم خان زند ساخته شده

» صندق مرقد امام حسین، حضرت ابوالفضل و حضزت زینب

» درب خاتم امام زاده شاه رضا در شهرضا در دوره شاه طهماسب صفوی

» ضریح مطهر خضرت علی ابن موسی الرضا (ع)

 استادانی در زمان پهلوی دوم برای پایدار ماندن خاتم در اصفهان زحمت زیادی کشیدن از جمله استاد مهدی ناطق که جای تشکر وقدردانی دارد و استادانی در حاضر هستند که از هنرمندان این مرز و بوم هستند از جمله آقای یوسف قنبری، آقای اصغر ترشیزی، آقای براهیم گلریز و همچنین استاد منوچهر خادم ملت و آقای عباس خاتمی فرد و استاد اصغر معمار که امیدوارم در پناه خدا و امام زمان به کار خودشان ادامه بدهند.

آثار خاتم سازی در دوره های مختلف

عهد صفویه درخشان ترین دوره خاتم سازی در ایران است. صندوق مرقد امامزاده سید علا»الدین حسین فرزند امام موسی بن جعفر(ع) در شیراز و در جفت خاتم آن بقعه که قدمت آنها 400 تا 450 سال است. قاب آینه خاتم که در تاریخ 1124 ه. ق در کرمان ساخته شده و جزو مجموعه خصوصی مرحوم محمدحسین صنیع خاتم است. بخش هایی از صندوق آرامگاه شیخ صفی الدین در اردبیل، صندوق آرامگاه شاه اسماعیل صفوی در کرمان، صندوق مرقد حضرت موسی بن جعفر(ع) و حضرت امام جواد(ع) در سامرا و نیز صندوق خاتم ضریح نرگس خاتون مادر گرامی حضرت حجت الله (عج) در سامره که در زمان شاه سلطان حسین صفوی به کمک استاد جعفر ساخته شده است از شاهکارهای خاتم آن دوران است.

در دوره زندیه و به خصوص در زمان سلطنت کریم خان در اثر تشویق هنرمندان تحولاتی در هنرهای تزیینی ایران پدید آمد و از آثار مربوط به این دوره می توان از صندوق مرقد حضرت علی بن ابیطالب(ع) در نجف اشرف، صندوق خاتم مرقد حضرت سید الشهدا (ع) و حضرت ابوالفضل(ع) در کربلا، صندوق مقبره حضرت زینب(س) و حضرت رقیه (س) در سوریه نام برد.

در دوران قاجاریه هنر خاتم رو به افول گذاشت اما در همین زمان نیز هنرمندان از خود آثاری به جا نهادند که از آن جمله در ورودی خزانه و حرم حضرت عبد العظیم (ع) و در ورودی موزه ایران باستان است.

در دوره پهلوی کارگاه خاتم سازی در مدرسه هنرهای زیبا تشکیل و در سال 1311 هجری شمسی محمدحسین صنیع خاتم (امین الصنایع) برای ریاست این کارگاه از شیراز به تهران دعوت شد. در سال 1313 ساخت اتاق خاتم کاخ مرمر توسط هفت تن از اساتید بنام و با همکاری شصت نفر از خاتم سازان شیراز، اصفهان و تهران آغاز شد و چهارسال طول کشید. ساخت صندوق های حضرت مسلم  بن عقیل(ع)، حضرت عبد العظیم (ع)، حضرت شاهچراغ(ع)، امامزاده سید میرمحمد(ع) و نیز تالار خاتم مجلس شورای ملی سابق که ساخت آن با تلاش خستگی ناپذیر بیش از 60 تن از اساتید و هنرمندان ورزیده در مدت 6 سال به پایان رسید.

در دوران انقلاب اسلامی و وقوع جنگ تحمیلی و محاصره اقتصادی و کاهش مسافرت، بازدیدکنندگان خارجی از ایران رکود در توسعه و پیشرفت و نوآوری این هنر اصیل را موجب شد و خوشبختانه پس از بهبودی اوضاع و افزایش بازدیدکنندگان خارجی از موزه ها و نمایشگاه های تخصصی کشورمان بار دیگر این هنر رونق گرفته است.

 مواد اولیه در ساخت خاتم

انواع چوب: توسکا- کبوده- راش- گردو- بقم- عناب- نارنج و بعضی چوب های رنگ شده

استخوان ( استخوان و عاج فبل- استخوان شتر- استخوان اسب)

مفتول های فلزی ( برنج- آلومنیوم- نقره)

چسب( چسب چوب- سریشم)

شامل چکش- گازانبور- دریل و مته- اره فلکه ی- دستگاه کاس زنی- انواع سوهان- انواع رنده- پرس- دینام(ساب)- تیغ اره- لیسه- خط کش و گونیا- مقار و...

رنگ سبز:

این رنگ از ترکیب نشادر، براده مس و سرکه تهیه می شود. استخوان های بریده شده را در ظرف حاوی محلول رنگی می ریزند و مدت شش ماه در معرض نور خورشید قرار می دهند. امروزه از آنجائیکه تهیه استخوان شتر مشکل است، از چوب نارنج به جای استخوان شتر استفاده می کنند و برای رنگ کردن آن، از رنگ سبز مخصوص رنگرزی پشم استفاده می کنند.

روغن کاری خاتم:

اصولا سطح یک خاتم به دو علت روغن زده می شود : براق شدن خاتم و حفاظت آن در مقابل رطوبت، گرما و سرما. در گذشته برای این کار روغن جلا یا سندلوس ( شیره درخت کاج ) به کار می رفت. بعد ها از روغن هاویلوکس استفاده شد و امروزه از پلی استر استفاده می کنند.

خاتم از نظر گل تنوع زیادی دارد، از میان آنها می توان به: خاتم پره وارو، پره ای، ابری، نه گلی لایه دار، شش و لوز، بته جقه ای، خیابانی، طاقی، قمی، جناقی و خاتم دورنگ اشاره کرد. از انواع حاشیه نیز     می توان حاشیه شش گلی، جویی، بازوبندی، طوره دار، شمسه دار و حاشیه تخمه دار را نام برد.

چوب مورد نیاز چهار چوب یا اسکلت را در ابعاد مورد نظر به وسیله اره ها و رندهای مختلف تهیه       می کنند. ابتدا انواع چوبها و استخوان ها را در رنگ های مختلف تهیه کرده و با ابزار مخصوص خود به طول 60 سانتیمتر می برند و از آنها مثلث های تهیه می شود که پس از سوهان کاری تمام اضلاع آن به حالت دلخواه در آمده و برای تکمیل طرح نیاز به مفتول های برنجی که به صورت مثلث بوده داریم که برای آماده ساری آنها نیز مراحل مختلفی طی می شود.

سپس برای تهیه کردن خاتم ابتدا طرحی که مورد نظر استادکار است، مصالح آن تهیه شده و با دستان ماهر هنرمند در کنار هم به وسیله ی ( چسب چوب رقیق شده) قرار داده و چسبانده می شوند و به وسیله نخ محکم می گردند، بعد از چند ساعت نخ ها باز شده و اضلاع طرح سوهان کاری شده و اشکالی ساخته شده را در کنار هم قرار می دهند و مجدداً با چسب به هم چسبانده می شوند که حاصل آن «گل» خاتم به دست می آید.

گل ساخته شده را به شش قسمت 10 سانتیمتری تقسیم و آنها را به وسیله سریشم روی دو تخته چسبانیده و سپس آن را به وسیله پرس حدود 2 ساعت تحت فشار قرار می دهند که آن را اصطلاحاً «قامه» می گویند. این قامه را به وسیله اره فلکه ی که تیغ مخصوص برش دارد به لایه 1 تا 2 میلی متری که اصطلاحاً به آن « لنگه» می گویند برش داده می شود.

هنرمند با استفاده از چوب های که در نجاری به ابعاد مختلف بدست آورده بود، زیر کار شیء که        می خواهد کار کند را تهیه می کند.سپس خاتم ها بر اساس طرح، رنگ، شکل و ابعاد محل مورد نظر بر روی سطح کار به وسیله چسب های مخصوص و با حرارت دادن خاتم را چسبانده و با ایجاد طرح های گوناگون و قرینه سازی تمامی سطح طرح به وسیله خاتم مزین می گردد.

بعد از بتونه کاری، ساییدن، ترمیم و پرداخت کردن شیء خاتم آماده می شود.

هم اکنون شئی خاتم کاری شده به وسیله مواد مخصوص مانند سیلر، کیلر و پلی استر پوشش داده      می شود. اگر محصول مورد نظر داخل آن خاتم نباشد آن جعبه را به وسیله مخمل، جیر کاری می کنند.

تمامی این مراحل از ابتدا تا بدین جا را بیش از 400 مرحله کاری را شامل می شود.