مقدمه
قبله شناسی از مقدمات نماز بوده ، بر هر مسلمانی ، شناختن جهت کعبه از مکان خود در حضر و سفر لازم است. بدین لحاظ علمای عالیقدر هیئت و نجوم در قدیم و سنوات اخیر از شیخ بهایی علیه الرحمه تا مرحوم سرتیپ مهندس عبدالرزاق بغایری و ... برای استخراج قبله مساعی دقیقی به عمل آورده و قبله بلاد را نسبت به جهات جغرافیایی تعیین کرده اند که برای یافتن قبله هر محل بایستی قبلا جهت یابی کرد، ولی این امر همیشه و برای هر کس به سهولت و سرعت مقدور نیست. مثلا مسافری که به یکی از شهرهای خارج کشور یا اماکن جدیدی برسد و بخواهد فورا نماز بخواند نمی‌تواند دستور قبله یابی را بطوری که در کتب قدیمه یا تقاویم آمده فورا اجرا کند.
جهت قبله
برای پیدا کردن جهت قبله یک مکان می‌بایست طول و عرض جغرافیایی آنرا بدانیم. مختصات جغرافیایی یک محل بر روی کره زمین با طول و عرض جغرافیایی تعیین می‌شود. محور چرخشی زمین قطبهای شمال و جنوب جغرافیایی را مشخص کرده ، درست در حد وسط بین دو قطب جغرافیایی دایره استوا در نظر گرفته می‌شود. دایره استوا دایره عظیمیه‌ای است که کره زمین را به دو نیم کره شمالی و جنوبی تقسیم می‌کند. به موازات دایره استوا دوایر صغیره‌ای مابین دایره استوا و قطبهای جغرافیایی در نظر گرفته می‌شود که مدارات نامیده می‌شوند. مدارات در حقیقت خطوط شرقی غربی سیستم مختصات مربوط هستند. دوایر عظیمه‌ای که از دو قطب جغرافیایی زمین می‌گذرند تشکیل نصف النهارات را می‌دهند. این دوایر تشکیل دهنده خطوط شمالی جنوبی مختصاتند.
طول و عرض جغرافیایی
عرض جغرافیایی یک نقطه با فاصله زاویه‌ای آن از دایره استوا از صفر تا 90 درجه به طرف شمال و یا جنوب بیان می‌شود. طول جغرافیایی یک نقطه با فاصله زاویه‌ای که نطف النهار آن نقطه با نصف انهار مبدأ می‌سازد بیان می‌گردد. طبق موافقت نامه‌ای که در کنفرانس بین المللی در مورد نصف النهار در واشنگتن دی سی در آمریکا در سال 1884 حاصل شد، نصف النهاری که بر محور نوری رصدخانه سلطنتی گرینویچ از صفر تا 180 درجه نسبت به نصف انهار مبدأ به طرف مشرق و یا مغرب بیان می‌گردد. بنابراین نصف النهار 180 درجه شرقی و 180 درجه غربی بر هم منطبق هستند.
قبله نما
قبله نما جعبه‌ای است مدور ، که از فلز یا پلاستیک که در قسمت فوقانی آن یک عقربه مغناطیسی و در قسمت تحتانی یک یا چند صفحه قرار دارد. روی هر صفحه نام تعدادی از شهرها بر اساس محاسبه دقیق جهت مکه و انحراف مغناطیسی محل نوشته شده است. قبله نمای خودکار محل علاوه بر عقربه مغناطیسی عفربه دیگری به رنگ فلمز یا برنجی یا شب نما دارد. در قبله نمای با صفحه گردان که جدیدترین نوع و خود کار برای همه جا به حساب می‌آید عقربه دیده نمی‌شود، خود صفحه فلزی می‌گردد و توجیه می‌شود.
ساختمان قبله نما
صفحات قبله نما بطور کلی دو نوع است. در صفحات اولیه که هنوز در قبله نماها نصب می‌شود.، مکه معظمه در خارج صفحه در نظر گرفته شده ، ولی در صفحات جدید محل کعبه در وسط صفحه فرض شده است، لذا با یک مرتبه توجیه صفحه بوسیله گرداندن قبله نما (یا بطور خود کار در نمونه‌های با صفحه گردان) خطی که جلوی هر شهر رسم شده جهت قبله آن است بطرف مرکز صفحه. در قبله نماهایی که دارای یک صفحه هستند و نمونه‌های با صفحه گردان ، صفحه عمومی گذارده شده که نام شهرهای مهم را دارد. غیر از صفحه عمومی ، قریب بیست صفحه دیگر برای کشورهای مختلف به زبان فارسی و عربی یا انگلیسی وجود دارد، صفحه مخصوص دلیل احاج و صفحه‌ای با درجات مثل صفحه قطب نما تهیه شده است.
دستور قبله یابی
قبله نمای با عقربه
اگر داخل قبله نما برگهای متعددی است، برگی که نام شهر مطلوب را دارد رو قرار دهید.
قبله نما را روی میز یا سطحی فقی (دور از آن آلات و ادوات برقی) بگذارید.
عقربه مغناطیسی پس از نوسان ، یک نوک آن معمولا سیاه یا شب نما ، بسوی شمال خواهد ایستاد.
به ملایمت قبله نما را بگردانید تا شعاع شهر مطلوب ، زیر نوک شمالی عقربه قرار گیرد. خط قبله که روی صفحه رسم شده ، جهت مکه را نشان می‌دهد. در قبله نماهای خود کار محلی ، نوک سیاه عقربه ، شمال ، نوک سفید ، جنوب و نوک اضافی که به رنگ قرمز یا شب نما یا برنجی می‌باشد، بطور خوکار قبله شهرستانهایی را نشان می‌دهد که در صفحه قبله نما با علامت قرمز مشخص گشته یا روی جعبه آن قید شده است. برای قبله یابی با صفحات جدید که مکه معظمه در وسط صفحه فرض شده ، باید قبله نما را بطر افقی گرداند تا شمال صفحه ، زیر نوک شمالی عقربه مغناطیسی قرار گیرد. در این وضعیت خطی که مجاور هر شهر ، رو به مرکز کشیده شده ، جهت قبله همان شهر است.
نمونه های خودکار با صفحه گردان
هر موقع قبله نما را در سطحی افقی (دور از آهن آلات) بگذارید، صفحه پس از قدری نوسان بی حرکت می‌شد و شعاع هر شهر قبله آن را بطور خود کار نشان خواهد داد. مکه معظمه در مرکز صفحه فرض شده و محاسبات زاویه قبله هر محل ، روی این فرض به عمل آمده است. برای اشخاص بی سواد یا بخاطر سهولت قبله یابی ، می‌توان شعاع شهر مورد نظر را به رنگی مشخص ساخت. سمت شمال محل را علامت کوچکی روی صفحه نشان می‌دهد.
جهت یابی
یافتن جهت‌های جغرافیایی را جهت‌یابی گویند.
کاربردهای جهت یابی
جهت‌یابی در بسیاری از موارد کاربرد دارد. برای نمونه وقتی در کوهستان، جنگل، دشت یا بیابان گم شده باشید، با دانستن جهت‌های جغرافیایی، می‌توانید به مکان مورد نظرتان برسید. یکی از استفاده‌های مسلمانان از جهت‌یابی، یافتن قبله برای نماز خواندن و ذبححیوانات است. کوهنوردان، نظامیان، جنگل‌بانان و ... هم به دانستن روش‌های جهت‌یابی نیازمندند.
هرچند امروزه با وسایلی مانند قطب‌نما یا GPS می‌توان به راحتی و با دقت بسیار زیاد جهت جغرافیایی را مشخص کرد، در نبود ابزار، دانستن روش‌های دیگر جهت‌یابی مفید و کاراست.
الف-جهت یابی درسفرها
انسان هاازدیربازبه دنبال راهی بوده اندکه درسفرهاچه دربیابان هاوچه درسفرهای دریایی چه درشب یادر
رو ز جهت هاراپیداکرده راه راگم نکنند.