تعریف بیماری: سیاه زخم‌یک بیماری عفونی و قابل انتقال بین‌انسان و حیوان می‌باشد. مخزن این‌بیماری در دام (عمدتا گوسفند، بز وگاو) بوده و با مرگ و میر بالا و سریعی‌همراه است. انسان به صورت اتفاقی درصورتی که در معرض تماس با دام‌آلوده، پوست، پشم و فرآورده‌های آن‌قرار گیرد یا از گوشت آلوده استفاده‌نماید و یا در هوای آلوده به اسپور(هاگ) تنفس نماید به بیماری مبتلامی‌شود.
تاریخچه:
در آثار باقیمانده از مصر باستان به‌این بیماری اشاره شده است ونشانه‌های بالینی سیاه زخم را ازسالهای بسیار قدیم می‌شناخته‌اند.
«داوین» میکروب این بیماری رادر سال 1849 میلادی برای نخستین‌بار از خون گوسفندی که از سیاه‌زخم‌تلف شده بود بدست آورد.
در سال 1877 میلادی«رابرت کخ» نیز توانست آن را کشت‌دهد.
عامل بیماری:
عامل این بیماری نوعی باکتری به‌نام «باسیلوس آنتراسیس» می‌باشد.هاگ باکتری بر اثر جوشاندن در مدت10 دقیقه کشته می‌شود.
عامل بیماری قادر است که سالها(حتی تا بیست سال) در خاک وفرآورده‌های دامی زنده بماند که این‌خاصیت، عامل مهمی در انتشار بیماری‌به حساب می‌آید.
علایم‌بیماری‌درحیوانات:
علایم این بیماری در حیوانات‌ممکن است به سرعت اتفاق بیفتد;حیوان ممکن است دچار لرزش‌عضلانی، تنگی نفس و پرخونی مخاطگردد و به فاصله کوتاهی این علایم باکلاپس* و سپس مرگ خاتمه یابد.همچنین به دنبال تلف شدن حیوان‌ترشح خون از منافذ طبیعی بدن شامل:مقعد، واژن، بینی، دهان و حتی ازچشم‌ها و گوش‌ها جاری می‌گردد.
از علل خونریزی آزادشدن‌توکسین (سم) از ارگانیسم و ممانعت ازانعقاد خون می‌باشد.
در شکل حاد بیماری ممکن است‌نشانه‌هایی تا 48 ساعت قبل از مرگ‌حیوان مشاهده گردد که شامل‌افسردگی، بی حالی و سستی،بی‌اشتهایی، تب، تنفس عمیق و سریع،افزایش ضربان قلب، پرخونی پرده‌های‌مخاطی و قطع نشخوار می‌باشد.
در گاو سقط جنین و کاهش مقدارشیر نیز مشاهده می‌شود.
شکل تحت حاد یا مزمن: چنانچه باکتری از طریق گوارشی ومصرف مواد آلوده وارد بدن شود،شکل تحت حاد تا مزمن اتفاق می‌افتد،در گوشتخواران وحشی و اهلی (چون‌سگ و گربه) نیز غالبا بیماری، مشابه‌خوک تظاهر و عفونت تحت حاد تامزمن را ایجاد می‌کند.
علایم بیماری در انسان:
بیماری در انسان به شکل‌شدیدتری ایجاد گردیده و مرگ ناشی‌از آن غیر معمول نیست. در انسان‌بیماری به سه شکل اصلی مشاهده‌می‌گردد (که بستگی به چگونگی ورودباسیل و جایگزینی آن دارد):1 - شاربن جلدی (سیاه زخم):
حدود 95 تا 98 درصد از مواردبیماری انسان را شامل می‌گردد.باکتری از طریق بریدگی یا خراش درپوست وارد می‌شود (در پوست سالم‌قابل نفوذ نیست). در طول دوره کمون1 تا 7 روز (غالبا 2 تا 5 روز) عامل‌بیماری رشد و تکثیر نموده و توکسین(سم) تولید می‌نماید که باعث ایجادجوش کوچک رو به پیشرفت می‌گردد.معمولا این جراحت قرمز رنگ بوده، به‌جوش کورک مانند یا گزش حشره‌شباهت دارد و ممکن است خارش نیزداشته باشد.
با پیشرفت بیماری جراحت اولیه‌تبدیل به تاول مملو از مایع می‌گردد.تاولهای دیگری نیز ممکن است درنزدیک جراحت اولیه ظاهر شود. مایع‌تاولی که در ابتدا روشن بوده به رنگ‌تیره و سیاه متمایل به آبی در می‌آید.هنگامی که تاول پاره شود، نکروز درمرکز جراحت شروع شده و به اسکار*سیاه تبدیل می‌گردد. جراحت معمولابدون درد می‌باشد مگر اینکه تحت‌فشار قرار گیرد.
همزمان با تشکیل اسکار ممکن‌است علایم عمومی خفیفی شامل‌بی‌قراری و بالارفتن درجه حرارت بدن‌بروز نماید.
شایعترین محل عفونت شاربن‌جلدی، سر و ساعد است.
1 - شاربن مننژی: ممکن است به‌دنبال اشکال دیگر بیماری بویژه شکل‌جلدی اولیه عفونت اتفاق افتد. این‌شکل عفونت تقریبا در 5 درصدمبتلایان به شاربن جلدی گزارش شده‌است. در این شکل از بیماری بدون‌توجه به درمان میزان مرگ و میر 100درصد است.
2 - شاربن تنفسی: استنشاق اسپورهای* زنده وجایگزینی آنها در آلوئل*های(بافت‌های) ریوی منجر به ایجادشاربن تنفسی می‌گردد. اسپورها بعد ازانتقال به غدد لنفاوی رشد کرده، تکثیرپیدا می‌کنند و توکسین تولید می‌نمایند.
توکسین و باکتری از طریق مجاری‌لنفاوی وارد جریان خون شده توکسمی‌و باکتریمی سریعا کشنده را باعث‌می‌شوند.
3 - شاربن گوارشی : شاربن گوارشی در نتیجه مصرف‌بافت آلوده حیوانات تلف شده ازشاربن به وجود می‌آید.
علایم بیماری شاربن گوارشی به‌فاصله 2 تا 5 روز پس از مصرف‌گوشت آلوده تظاهر می‌یابد. علایم اولیه‌تهوع، استفراغ، بی اشتهایی، تب، دردشکم و گاهی اوقات اسهال خونی‌می‌باشد.
اپیدمیولوژی(همه‌گیری‌شناسی):
اساسا شاربن بیماری علف‌خواران‌بوده، و از طریق آنها در طبیعت حفظ ونگهداری می‌گردد. شاربن از نظراپیدمیولوژی به صورت شاربن صنعتی‌و کشاورزی مورد توجه است.
1 - شاربن صنعتی: در افرادشاغل در مراکز تهیه و تولیدموادحیوانی یا محصولات آنها (که‌ممکن است در نتیجه حیوانات تلف‌شده از بیماری آلوده شده باشند) اتفاق‌می‌افتد. متداولترین منشأ شاربن‌صنعتی پوست یا چرم و پشم یا موی‌گوسفند و بز، پودر استخوان، خون وگوشت می‌باشد.
2 - شاربن کشاورزی: درافرادی که در تماس با حیوان آلوده‌هستند مانند دامدارن، دامپزشکان،چوپانان، کارکنان آزمایشگاهها و به‌احتمال قوی کشاورزان اتفاق می‌افتد.
پیشگیری و کنترل:انجام روشهای پیشگیری به‌منظور کاهش اشاعه باسیلوس‌آنتراسیس از لاشه آلوده شامل:
1 - عدم اجرای کالبد شکافی‌حیوان تلف شده مظنون به شاربن
2 - سوزاندن یا مدفون ساختن‌عمیق لاشه‌های مشکوک و پوشاندن آن‌با لایه‌ای از آهک زنده.
3 - واکسیناسیون تمامی حیوانات‌حساس و جداسازی حیواناتی که علایم‌بیماری را نشان می‌دهند و درمان آنهابا آنتی‌بیوتیک. (معمولا حیوانات به‌مدت 21 روز بعد از آخرین موردتلفات ناشی از شاربن قرنطینه شده وبه فاصله 24 روز پس از واکسیناسیون‌با واکسنهای اسپور زنده نبایستی به‌کشتارگاه اعزام شوند).
4 - ضدعفونی کلیه فرآورده‌های‌دامی مثل پوست، پشم و استخوان‌حیوانات مشکوک.
5 - رعایت مسایل بهداشتی محیطکار و انجام اقدامات حفاظتی جهت‌کارگرانی که با وسایل و مواد مشکوک‌و آلوده سر و کار دارند.
6 - رعایت اقدامات احتیاطی درکشتارگاه.
درمان:
در درمان افراد مبتلا به شاربن‌اهداف زیر مورد نظر می‌باشد:
1 - از بین بردن باکتری در حداکثرسرعت ممکن.
2 - خنثی ساختن توکسین باکتری
با داروهای پنی سیلین،تتراسایکلین‌ها، اریترومایسین،کلرامفنیکل به طور موفقیت‌آمیزی دردرمان شاربن مورد استفاده قرار گرفته‌است.