در دوران زندگی انسان، نوجوانی از اهمیت خاصی برخوردار است و شاید مهم ترین دلیل آن پیدایش «بلوغ» در این مرحله باشد. در این دوره از زندگی، استعدادهای مهمی که در سرشت انسان به ودیعه نهاده شده شکفته می شود و تحولات بسیاری در جسم و روان و افکار و اندیشه فرد ایجاد شده و زمینه کمالات و انجام مسئولیت های فردی و اجتماعی فراهم می گردد. نوجوانی برزخی میان کودکی و بزرگسالی است. آغاز دوران نوجوانی و بخصوص بلوغ برای فرد غرورآفرین و در عین حال دلهره آور است. «بلوغ» کمال طبیعی انسان و دوره شور و شوق و تجدد و تشخص است و در یک جامعه می توان گفت: بلوغ تولدی دیگر است.
این مرحله از یک سو، به علت شرایط خاص فیزیولوژی و زیستی که تحول عظیمی را در جسم و روح و روان فرد ایجاد می کند، حایز اهمیت است. و از سوی دیگر به علت این که، وظایف و تکالیفی از طرف شرع و اجتماع بر عهده او گذاشته می شود، اهمیت آن دو چندان می کند.
در این عرصه چون نوجوان و جوان هنوز بی تجربه است و آگاهی لازم از شرایط و ویژگی های این دوران ندارد. موجب می شود که آن ها دچار مشکلات و لغزش هایی بشوند؛ که جبران کردن آن ها خیلی مشکل است.
از این رو آن ها باید در گام اول آگاهی های خود را در این زمینه بالا ببرند و در گام بعدی به شکوفایی استعدادهای خود پرداخته و از بروز مشکلات پیشگیری و مقابله کنند.
تعریف بلوغ:
بلوغ مرحله ای از رشد انسان است که در اثر بیداری غدد غریزی و فعال شدن آن دگرگونی های ویژه ای در شخص پدید می آید که با یک سری علائم و تظاهرات جسمانی و روانی توأم است.[1]
انواع بلوغ
بلوغ بدنی: شامل نهایت رشد بدنی می باشد، که اوج کمال رشد اندام حدود (25 23) سالگی است.
بلوغ جنسی: رسیدن فرد به مرحله ای که قادر به ایفای نقش جنسی شده و قادر به تولید مثل نیز باشد. این بلوغ در دختران با بروز اولین عادت ماهیانه (حدود 16 10سالگی) و در پسران با احتلام (حدود 18 11 سالگی).
بلوغ اجتماعی: مرحله ای که شخص قدرت تدبیر امور خانواده را پیدا کرده و در برابر قانون پاسخگو است. همچنین بلوغی که در مورد نظام وظیفه، واحد گواهینامه و ... در جامعه مطرح است.
بلوغ اقتصادی: شخص قدرت برنامه ریزی تدبیر امور اقتصادی و کسب در آمد پیدا میکند و می تواند در اموال خود تصرف کند و خرج خانواده اش را بپردازد.
بلوغ عاطفی: خروج کودک از انگیزه های کودکانه و نشان دادن عواطف خود به شکل بزرگترها، مخصوصاً محبت و دوستی با دیگران را.
بلوغ سیاسی: شخص قدرت کافی برای بررسی مسایل سیاسی و حکومتی را پیدا می کند. حق رأی دادن پیدا می کند.
بلوغ روانی: پخته شدن از نظر روانی روحی که انسان قدرت تشخیص مسایل و تمیز مصلحت زندگی پیدا می کند و قادر به قبول مسئولیت های اجتماعی شده و قدرت رویارویی با مشکلات پیچیده زندگی را بدست می آورد.
بلوغ ذهنی و فکری: رسیدن به کمال در هوش، عقل، حافظه، تصور و تخیل و توان برهان پذیری و برهان آوری.
بلوغ شرعی: مرحله ای از رشد که شخص بالغ و مکلّف می شود، و انجام واجبات مثل نماز و روزه و رعایت تکالیف دینی بر او واجب می شود. خداوند متعال با او به عنوان یک زن و مرد کامل معامله می کند و اعمال خوب و بد او ثبت و ضبط می شود. و تقلید از یک مجتهد اعلم و جامع الشرایط برای انجام صحیح احکام و قبولی اعمالش واجب است.
نشانه های بلوغ شرعی
بلوغ شرعی با نشانه هایی دانسته می شودکه بعضی از آن ها طبیعی و ذاتی هستند و برخی قراردادی و شرعی و وجود یکی از این علایم کافی است.
الف نشانه های طبیعی و ذاتی: (قول مشهور فقهاء)
1 بروز حالت احتلام و بیرون آمدن منی (انزال)؛
2 روئیدن موی درشت و زبر در زهار (زیر شکم، بالای عورت)؛
ب نشانه قرار دادی و شرعی:
اتمام 15 سال قمری در پسران و نه سال قمری در دختران
مساله 2253 روییدن موی درشت در صورت و پشت لب و در سینه و زیر بغل و درشت شدن صدا و مانند این ها نشانه بالغ شدن نیست*، مگر انسان به واسطه این ها به بالغ شدن یقین کند.
* آیت الله بهجت: بعید نیست که نشانه بلوغ باشد. [2]
* آیت الله سیستانی: بعید نیست که روییدن موی درشت در صورت و پشت لب، علامت بلوغ باشد، ولی روییدن مو در سینه و زیر بغل و درشت شدن صدا و مانند این ها نشانه بالغ شدن نیست.
نشانه ها و تحولات دوره بلوغ جنسی
1- بروز احتلام (جنابت در خواب) و انزال در پسران؛
2- شروع قاعدگی در دختران
3- تغییر محسوس در صدا؛ (به علت ضخیم شدن و طولانی شدن تارهای صوتی که به بم شدن صدا می انجامد).
4- رویش مو در قسمت زهار و زیر بغل: و در پسران علاوه بر آن ها رویش موهای نرم در پشت لب و دو طرف صورت جلوی گوش ها؛
5- رشد سریع بیضه و آلت تناسلی و نعوظ آن در برابر محرک ها در پسران؛
6- رشد سینه و برآمدگی آن ها در دختران؛
7- تغییرات پوستی و زبر شدن پوست و فعالیت غدد چربی؛
8- بالا رفتن فشار خون، ضربان قلب، ازدیاد چربی و پیدایش جوش صورت؛
9- ناموزون شدن بعضی از اعضاء بدن بخصوص بینی؛
10- افزایش ناگهانی قد و وزن.
عوامل مؤثر در زودرسی بلوغ:
1 عوامل وراثتی و نژادی: تحقیقات حکایت از آن دارد که جنبه های ارثی و ژنتیک و نژادی، نقش اساسی دارند. به عنوان مثال، سیاه پوستان و افراد کوتاه قد در بلوغ پیشرسترند.
2 عوامل جغرافیایی: آب و هوا در بلوغ تأثیر دارد. مثلاً در مناطق گرمسیر سن بلوغ زودتر واقع می شود.
3 عوامل اقتصادی: وضع اقتصادی خوب، زندگی مرفّه و تغذیه خوب و کامل.
4 عوامل اجتماعی و فرهنگی:
الف) مذهب و فرهنگ جامعه: وضعیت اعتقادی جامعه ها، که پیرو کدام دین و مذهب و چه فرهنگی باشند. مثلاًَ، در جامعه های پر آشوب که فرهنگ غربی و لائیکی حاکم است، سن بلوغ زودتر اتفاق می افتد.
ب) چگونگی ساختار و مظاهر جامعه: رایج بودن فسادو فحشاء و مکان های مربوط به آن، بد حجابی و بی حجابی دختران و زنان، نوع روابط بین دختر و پسر و غیره.
ج) وسایل ارتباط جمعی: از جمله، ماهواره، اینترنت، بازی های کامپیوتری، مجلات، فیلم و نوارهای غیر مجاز.
5 اختلال در ترشح غدد هیپوفیزی: که زودتر از موعد معین، ترشح هورمون های جنسی را باعث می شود.
خصوصیات این دوره از دیدگاه روان شناسان:
1 دوره انتقال: به دلیل این که از مرحله کودکی و وابستگی، به مرحله استقلال و به دنیای بزرگترها، وارد می شود؛
2 دوره اضطراب: به دلیل شرایط خاص دنیای بلوغ و بیداری غددهای جنسی و مواجه با تکالیف و مسئولیت ها؛
3 دوره عصیان و نافرمانی: چون احساس بزرگی و استقلال می کند؛ و در جستجوی «خویشتن سازی» است و می خواهد به تنهایی برای خود شخصیت والا و برتر بسازد؛
4 دوره غرور و مستی: به دلیل رویاها، احتلام ها و آینده بینی های شیرین؛
5 دوره آشفتگی و فشار: به علت احساس تحمیلات روانی و عاطفی برخود؛
6 دوره تولّد جدید: به نظر استنلی هال: تکامل یافته ترین خصایص انسانی در این مرحله ظاهر می شود؛
7 دوره بحران (crise): به ویژه که برای او بحران انطباق با شرایط جدید، محیط جدید و خواسته های جدید پیش می آید؛ و او در این اندیشه است که با هوس های خویش چگونه کنار آید.[3]