بررسی افت تحصیلی یکی از موضوعات جنجالی بوده است و معمولاً از پرداختن به علل واقعی آن پرهیز می شود. در این نوشتار بر آنیم تا به برخی از عوامل افت تحصیلی که به آفت تحصیل مبدل شده اند،با قلم قاصر خود بپردازیم ،امید آن که موثر واقع افتد.
«افت » به ضم همزه و سکون فا در لغت به معنی کمبود ، کمی ، کم و کاست، نقصان و«تحصیل»به معنی بدست آوردن،درس خواندن و دانش آموختن است.(2)
به نظر می رسد می توان علل افت تحصیلی را به دو دسته ی فردی و اجتماعی تقسیم کرد.این عوامل چون دانه های زنجیر به هم متصل است و غفلت از یکی موجب گسسته شدن این رشته از هم می شود.
1)علل فردی :برخی علل فردی عبارتند از:توانایی ذهنی(هوش)،فعالیت فردی(تلاش)، بهره مندی از حواس سالم(بینایی،شنوایی )،سن وجنس که چون این مسائل موضوع علوم روان شناسی،زیست شناسی،مشاوره و راهنمایی است،از پرداختن به آن ها خودداری نموده، اظهار نظر در این موارد رابه کارشناسان آن وا می گذاریم.
2) علل اجتماعی : از جمله ی علل اجتماعی می توان به خانواده ، مدرسه ، دوستان و همسالان ، قوانین و مجریان آن اشاره کرد .
الف )خانواده : خانواده ، به عنوان اولین گروهی که فرد به عضویت آن در می آید، یکی از مهمترین عوامل افت تحصیلی محسوب می شود .
نقش انکار ناپذیر خانواده در ارتقاء کیفی آموزش بر هیچکس پوشیده نیست . پدر و مادری که به تحصیل فرزندشان اهمیت داده و پیگیر امورآموزشی او هستند و ارتباط معقولی با فرزند و اولیای مدرسه ی او دارند طبیعی است بیشتر از خانواده ای که به این مسائل اهتما م نمی ورزند، می توانند در پیشرفت تحصیلی فرزند خود اثر داشته باشند . با اطمینان کامل می توان گفت میزان سواد والدین نیز در این مهم تاثیر زیادی دارد .
ب )مدرسه : در مدرسه نیز عوامل مختلفی در تحت تاثیر قرار دادن میزان افت تحصیلی مداخله می کنند . از جمله :دبیران ،مدیریت ، فضای آموزشی ، زمان آموزش ، تعداد دانش آموزان ، نحوه ی ارزشیابی ، امکانات آموزشی و … که در ادامه به نقش هر یک می پردازیم .
۱ – دبیران : نقش دبیران در این خصوص حائز اهمیت ویژه ای است ، اما برخی عمداً یا سهواً نقش آن ها را بیش از پیش بزرگ جلوه می دهند .
عوامل مختلفی در ایفای نقش دبیر به نحو مطلوب مؤثر هستند . مثلاً : میزان علاقه ، حس مسؤلیت پذیری ، میزان سواد ، ارتباط مدرک تحصیلی با رشته ی تدریس ، موقعیت اجتماعی معلم ، حقوق و مزایای مادی ، نحوه ی ارتباط با سایر همکاران در محیط کار ( خصوصاً مدیر و معاون )، نحوه ی ارتباط با مسؤلان اداری ( خصوصاً دایره ی آموزش ) و … که هرکدام بحث جداگانه ای را می طلبد و از حوصله ی این مقاله خارج است .
۲ – مدیران : مدیری موفق است که ضمن آگاهی کافی از شیوه های مدیریت بتواند با استفاده ی به موقع این فنون به نحو مطلوب از تمام پتانسیل موجود در مدرسه جهت بهبود کیفیت آموزش بهره برده و به قول معروف « فن استفاده ی تبدیل تهدید به فرصت » را آموخته باشد و به کار بندد .
۳ – فضای آموزش : داشتن کلاس های مناسب از نظر اندازه ، نور ، دما ، مکان تخته سیاه ، داشتن سکو ، موقعیت مناسب در ورودی و برخورداری مدارس از آزمایشگاه ، کتابخانه ، سالن اجتماعات ، سایت اینترنتی و …
–۴ زمان آموزش : زمان شروع کلاس ها در صبح خیلی زود یا ساعات پایانی روز و یاحتی در بعد از ظهر ، هر کدام پیامدهای منفی خاص خود را دارند . البته عدم تناسب زمان اختصاص داده شده به عناوین دروس را نباید فراموش کرد. گاهی زمان در نظر گرفته شده برای یک درس آن قدر کم است که دبیر ناچار باید به سرعت از موضوع بگذرد ، بدون این که فرصت سنجش و ارزشیابی مطالب را داشته باشد و گاه هر چه می کوشد تا از زمان تخصیصی به نحو مطلوب بهره ببرد باز هم وقت اضافه می آورد که این موضوع هم موجب ملال خاطر معلم و دانش آموز می شود و هم سرو صدای ناشی از بیکاری دانش آموزان برای کلاس های دیگر ایجاد مزاحمت می کند .
۵-تعداد دانش آموزان : حد مطلوب تعداد دانش آموزان در کلاس درس بین 15 تا 25 نفر است که هرچه بر این تعداد افزوده شود از راندمان کار می کاهد .البته تعداد بسیار کم دانش آموزان نیز انگیزه ی معلم برای طرح مشروح مطالب را پایین می آورد .ضمن این که تشکیل این کلاس ها ؛ اگر دیدی کلان نگر داشته باشیم هزینه های گزافی را به سیستم تحمیل می کند .
۶- نحوه ی ارزشیابی : معمولاً ارزشیابی به دو شیوه ی مستمر و پایانی صورت می گیرد . ارزشیابی مستمر در طول سال تحصیلی و از خلال پرسش و پاسخ معلم و دانش آموز ، انجام تکالیف به دست می آید و در ارزشیابی پایانی باید عوامل متعددی را در نظر داشت همچون ؛ طراحان سوال ، برگزار کنندگان امتحان و مصحح ورقه که در این جا به صورت خلاصه به ذکر هر یک می پردازیم
طراحان سوال باید به نکاتی چون : اهداف آموزش ، ضریب دشواری سؤالات ، تعداد سؤالات و ترکیب آن ها ،زمان مناسب برای پاسخگویی ، خوانا بودن سوالات و … توجه داشته باشند .
برگزار کنندگان ( مسؤل مدرسه ، مراقبین ) نیز باید به عواملی از قبیل : نور ، دما ، سر وصدا ، زمان در نظر گرفته شده برای امتحان ، فاصله ی ازمودنی ها از یکدیگر توجه کافی داشته باشند.
مصحح ورقه نیز بدون تساهل یا سخت گیری بیش از حد و به شیوه ای متعادل به تصحیح اوراق امتحانی بپردازد و پس از تصحیح نیز ، معلم نتایج عملکرد دانش آموز را با خودش مقایسه کند .
۷-امکانات آموزشی : منظور از امکانات ، وسایل کمک آموزشی می باشد . برخورداری مدارس از انواع وسایل کمک درسی از قبیل : لوازم آزمایشگاه ، نقشه ، وایت برد ، اسلاید ، اپک ، اورهد ، ویدئو و تلویزیون و کامپیوتر می تواند در کیفیت بخشی به آموزش تاثیر بسزایی داشته باشد .
ج ) دوستان و همسالان : نقش دوستان و همسالان بدلیل تاثیر پذیری فوق العاده ی نوجوان اهمیت زیادی دارد . در این دوره به دلیل داشتن روحیه ی استقلال طلبی ، نوجوان نسبت به نصیحت مستقیم حساس می باشد . بنابراین باید با استفاده از شیوه های نوین تربیتی و به صورت غیر مستقیم ، بامشاوره دادن در مورد انتخاب دوست او را یاری داده و نسبت به خطرات احتمالی پیش رو آگاهش کرد .
د ) قوانین : بر کسی پوشیده نیست که در نظام اداری ، بخشنامه ها ، دستور العمل ها و مصوبه ها نقش ویژهای بازی می کنند و قانونگذار خود باید به صورت پلکانی ( تدریجی ) سطوح مدیریتی را طی کرده تا با مشکلات به خوبی آشنا باشد . در غیر این صورت نه تنها قوانین گره از کار کسی باز نخواهند کرد بلکه خود به صورت کلاف سر در گمی در می آیند که دست و پای مجریان قانون را می بندد.