تاریخ تحول سواد اموزی در ایران نشان می دهد که تعلیمات اجباری و آموزش بزرگسالان با عناوین متعددی مطرح شده است؛ولی به دلایل مختلف پیشرفت قابل ملاحظه ای در این عرصه بدست نیامده است .
1-تعلیمات اکابر:
اولین سازمانی بود که به طور رسمی برای باسواد کردن بزرگسالان در سال 1315 در ایران تاسیس شد و مقرر گردید در تمام مدارس روزانه کلاس های شبانه ویژه بزرگسالان نیز دایر شود . فعالیت های این سازمان تا شهریور 1320ادامه داشت اما در تاریخ به دلیل از هم گسیختگی اوضاع سیاسی –اجتماعی کشور منحل شد.
2 - آموزش سالمندان :
به دلیل وقوع جنگ جهانی و جو سیاسی –اجتماعی آن زمان فعالیت های سواد اموزی برای مدتی متوقف شد 12 سال بعد یعنی در سال 1332کلاس های سواد اموزی بزرگ سالان با عنوان (اموزش سالمندان )کار خود را اغاز کرد این کلاس ها با هدایت سازمان یونسکو در فاصله بین سالهای 1320-1335 به صورت پراکنده در چند شهرستان و استان تشکیل شد ولی این فعالیت ها نیز به دلیل هزینه های سنگین اجرایی متوقف شد.
3-آموزش بزرگسالان:
سومین سازمان رسمی و وابسته به دولت که مسئولیت سواد اموزی بزرگسالان را در ایران بر عهده گرفت(سازمان اموزش بزرگسالان )نام گرفت. در سال 1335 هجری شمسی با استفاده از تجارب گذشته فعالیت کلاسهای اموزش بزرگسالان از سر گرفته شد و کوششی جدید و دامنه دار برای گسترش و هماهنگی سواد اموزی بزرگسالان اغاز شد در این دوره علاوه بر وزات فرهنگ که اجرای برنامه های اموزشی بزرگسالان را بر عهده داشت وزارتخانه های دیگر مانند :کشاورزی ،کار ،جنگ و سازمانهائئ از قبیل بنیاد خاور نزدیک، اداره کل امور اجتماعی عمران روستائئ ،ارتش ،بانک عمران و سازمان پیشاهنگی نیز در امر سواد اموزی بزرگسالان مشارکت داشتند . تا این زمان علاوه بر کلاسهای شبانه که در دبستانها تشکیل شده بود و در کارخانه های دولتی، اسایشگاهها و بیمارستانها ،واحد های ارتش و شهربانی و ژاندارمرئ نیز کلاس های سواد اموزی بزرگسالان با نظارت وزارت فرهنگ تشکیل شد و تا سال 1345 به کار خود ادامه داد اما به دلیل رشد سریع جمعیت و افزایش درصد بی سوادی نتوانست توفیق چندانی بدست اورد
4-سپاه دانش :
در سال1341 طرح سپاه دانش به اجرا در آمد و مقرر شد که عده ای از جوانان دیپلمه که دوره سربازی خود را می گذرانند به اموزش بی سوادان در روستا بپردازند. به این ترتیب ((سپاه دانش)) در دل ارتش، برای سواد اموزی کودکان و بزرگسالان تاسیس شد برای تکمیل این طرح در سال 1347 طرح مشابهی به نام ((قانون خدمات اجتماعی زنان))به تصویب رسید و بخشی از برنامه های سواد اموزی بر عهده زنان گذاشته شد.
5-کمیته ملی پیکار جهانی با بی سوادی:
در سال1343 یعنی دو سال پس از تشکیل سپاه دانش((کمیته ملی پیکار جهانی با بی سوادی)) تشکیل شد. این کمیته به موجب اساسنامه مصوب، وظایف و فعالیت هایی را به منظور کاهش بی سوادی در جامعه بر عهده گرفت که این فعالیت با توجه به نحوه اجرای انها به سه دوره((ازمایشی دوره گسترده فعالیت ها و دوره واگذاری فعالیت ها ))تقسیم شد؛ در این مدت نزدیک به 3 ملیون نفر را تحت پوشش قرار داد اما تنها یک ملیون نفر موفق به اخذ کارنامه شدند.
6-جهاد ملی سواد اموزی:
اخرین سازمانی که قبل از پیروزی انقلاب اسلامی در ایران تاسیس شد((جهاد ملی سواد اموزی))نام داشت که در اخر خرداد ماه سال1355 شکل گرفت مسئولیت با سواد کردن بزرگسالان را بر عهده گرفت در این سازمان برنامه ها و فعالیت ها با نظام مدیریت متمرکز اداره می شد یعنی کلیه تصمیم گیری ها سیاست گذاری ها انتخاب محتوا تعیین ضوابط استخدامی در مرکز انجام شد و سپس به تمام نقاط کشور ابلاغ و ارسال می گردیید . شعار این سازمان ان بود که تا سال 1366 بیسوادی را ریشه کن می کند و سطح اگاهی و دانش بزرگسالان بی سواد را در زمینه های شغلی اجتماعی اقتصادی فرهنگی و تکنولوژی بالا می برد .با پیروزی انقلاب اسلامی این سازمان نیز مانند بسیاری از سازمانهای وابسته به رژیم منحوس شاهنشاهی منحل گردید.
تشکیل سازمان نهضت سوادآموزی
پس از پیروزی انقلاب شکوهمند اسلامی که به حق باید آن را یک انقلاب فرهنگی عظیم دانست، مسئله محو پدیده شوم بی سوادی مورد توجه اندیشمندان و رهبران ارشد سیاسی کشور قرار گرفت. در رأس این اندیشمندان، حکیم بزرگ و فرزانه حضرت امام خمینی (ره) قرار داشت که با پیام تاریخی خود در هفتم دی ماه 1358 فرمان مبارزه ضربتی با بی سوادی را صادر فرمود. ایشان با ارائه رهنمودی بنیادین مبتنی بر تبدیل فرهنگ وابسته کشور به فرهنگ مستقل و خودکفا، همه را به مشارکت در اولین مرحله این جهاد فرهنگی عظیم بی سوادی دعوت کردند. امام خمینی دردمندانه فرمودند: «مایه بسی خجالت است که در کشوری که مهد علم وادب بوده و در سایه اسلام زندگی می کند بی سواد وجود داشته باشد» به دنبال صدور فرمان رهبر کبیر انقلاب، سازمان نهضت سوادآموزی به صورت کاملاً مستقل تاسیس شد و در آغاز از همکاری و امکانات سایر نهادها و سازمان ها وادارات دولتی استفاده می کرد. از سال 1361 با تصویب مجلس شورای اسلامی، این سازمان به وزارت آموزش و پرورش پیوست و اساسنامه آن در سال 1363 به تصویب رسید.
اساسنامه سازمان نهضت سواد آموزی
ماده 1- نهضت سوادآموزی سازمانی است وابسته به آموزش و پرورش که به منظور ریشه کن ساختن بی سوادی با توجه به ماده 8 انجام وظیفه می نماید.
ماده 2-سازمان دارای رئیسی است که به عنوان معاون وزیر آموزش و پرورش و رئیس سازمان انجام وظیفه می کند.
ماده 3-نظارت بر حسن اجرای امور و انطباق فعالیت های سازمان با موازین اصیل اسلام به عهده نماینده مقام معظم رهبری خواهد بود.
ماده 4-وظایف نهضت عبارت است از:
الف-آموزش بزرگسالان در حد خواندن و آموختن حساب.
ب-تربیت و بالا بردن سطح فرهنگ و نشر فرهنگ اسلامی متناسب با سواد آموزان در محدوده ضوابط نهضت.
طرح تجمیع نهضت سواد آموزی
بر اساس مصوبه شورای عالی اداری مبنی بر تجمیع سازمانهای وابسته به وزارتخانه ها در مراکز استانها ء نهضت سواد آموزی نیزدر سال 1381 با وزارت آموزش وپرورش تجمیع گردید وبر اساس آن مدیریت نهضت سواد آموزی استان اصفهان زیر نظر سازمان آموزش پرورش استان وبالتبع در شهرستانها نهضت سواد آموزی زیر مجموعه مدیریت آموزش وپرورش قرار گرفت.
اساسنامه نهضت سوادآموزی جمهوری اسلامی ایران
ماده 1- نهضت سوادآموزی سازمانی است وابسته به وزارت آموزش وپرورش که به منظور ریشه کن ساختن بیسوادی با توجه به ماده "8" انجام وظیفه می نماید.
ماده2- سازمان دارای رئیسی است که بعنوان معاون وزارت آموزش و پرورش و رئیس سازمان انجام وظیفه می کند .
ماده 3- نظارت بر حسن اجرای امور و انطباق فعالیتهای نهضت با موازین اصیل اسلام بعهده نماینده مقام
معظم رهبری در صورت تعیین از طرف ایشان خواهد بود.
ماده 4- وظایف نهضت عبارت است از :
الف – آموزش بزرگسالان در حد خواندن و نوشتن و آموختن حساب .
ب- تربیت و بالابردن سطح فرهنگ و نشر فرهنگ اسلامی مناسب با سوادآموزان در محدوده ضوابط نهضت سوادآموزی .
تبصره 1- افراد فوق ده سال که از تحصیل بازمانده اند طبق آئین نامه ثبت نامه وزارت آموزش و پرورش جز ء بزرگسالان می باشد .
تبصره 2 – نهضت می تواند در مناطقی که هنوز وزارت آموزش وپرورش نتوانسته است حضور داشته باشد اطفالی را که به سن سواد آموزی رسیده اند زیر پوشش قرار دهد.
ج – تهیه و تدوین آئین نامه و دستورالعملها و قراردادهای مورد لزوم بمنظور سواد آموزی کارکنان دولت و نهادهای انقلابی .
د – تهیه کتب لازم با استفاده از متخصصین متعهد و تدوین برنامه و تهیه مواد آموزشی و کمک آموزشی منطبق با فرهنگ اسلامی .
تبصره – نهضت می تواند جهت جذب افراد به سوادآموزی از هنر متناسب با کار خویش منطبق با فرهنگ اسلامی استفاده نماید.
ه- گزینش اعضاء نهضت و تربیت آنان در زمینه های عقیدتی و آموزشی و تعلیم مهارتهای لازم طبق تعالیم عالیه اسلام با استفاده از رهنمودهای مقام رهبری .
و- ایجاد اشتیاق در مردم از طریق مادی و معنوی برای شرکت در کلاسهای نهضت سوادآموزی و تشویق اعضاء نهضت و آموزشیاران و بیسوادان و سایر افرادی که به نحوی از انحاء با نهضت همکاری دارند .
ماده 5 – نهضت برای پیشبرد اهداف خویش از امکانات زیر استفاده می نماید :
الف – استفاده ازهمه امکانات ونیروهای موجود درجامعه بمنظور ریشه کن کردن بیسوادی با برنامه ریزی مناسب بخصوص درمناطق محروم روستاها بطور ضربتی واز طریق بسیج عمومی مردم وایجاد امکانات و تسهیلات لازم دیگری که برای تامین اهداف نهضت ضروری باشد .
ب- استفاده از اعضاء نهادهای انقلابی و ارگانهای دولتی بخصوص معلمان با توافق ایشان در صورت عدم وقفه در نهاد یا ارگان مربوطه .