تعریف اقدام پژوهی (پژوهش در عمل)
اصطلاح پژوهش در عمل ترجمه انگلیسی action research می‌باشد.این اصطلاح چند سالی است که تحت عنوان اقدام پژوهی یا پژوهش عملی توسط برخی از اساتید کشورمان مطرح شده است (قاسمی پویا، 1382، 4) بنابراین به منظور درک بهتر این واژه لازم است که تعاریف ارائه شده در این خصوص مطرح گردد تا امکان دستیابی به شناخت درست از آن واژه (اقدام پژوهی) فراهم گردد.
کورت لوین که اولین بار این واژه را ابداع نمود چنین بیان می‌نماید که این روش به عملکرد اجتماعی نیازمند است و تحقیق در جهت مدیریت اجتماعی یا مهندس انسانی می‌تواند از مهمترین ویژگی آن به شمار آید و آن نوع اقدام پژوهی و تحقیق تطبیقی است که براساس شرایط و تاثیرات انواع مختلف عملکرد اجتماعی صورت می‌گیرد و موضوع اصلی آن بهبود فعالیت اجتماعی است. علاوه بر این چنین بیان می‌نماید تحقیقی که به جز افزایش قطر کتاب چیزی به عمل نیاورد کارایی نخواهد داشت (جان اسمیت، به نقل از علی سید طاهرالدینی، 1384، 42).
همچنین ژانت متوز (2000) معتقد است که اقدام پژوهی یک شکل از پژوهش گروهی خود اندیشیده انجام شده توسط شرکت‌کنندگان در موقعیت‌های اجتماعی است که به منظور بهبود بخشیدن و اصلاح عقلانیت و صحت و درستی اقدامات اجتماعی یا آموزشی آن‌ها و همین‌طور شناخت وفهم آن‌ها از این اقدامات صورت می‌گیرد (ساکی، 1383، 71)
از سوی دیگر از نظر مک نیف (mc niff) و همکارانش اقدام پژوهی عبارتند از: نوعی پژوهش کارور (practioner research) است که می‌تواند به شما کمک کند تا در هر جایی که مشغول کار هستید وظایف شغلی خود را به نحو بهتری انجام دهید .به زبان ساده پژوهش کارور بدین معناست که پژوهش توسط خود افراد و ضمن کارشان صورت می‌گیرد (همان منبع، 72)
در یک جمع‌بندی کلی از تعاریف ارائه شده توسط پژوهشگران اقدام پژوهی عبارت است از نوعی تحقیق که توسط خود افراد درگیر در یک مساله و برای حل یا کاهش آن انجام می‌گیرد .عمل محور اساسی در این نوع تحقیق است.به این معنا که شخص یا افراد عمل خود را در حین کار و فعالیت مورد پژوهش قرار می‌دهند .در این روش هم پژوهشگر درگیر موضوع پژوهش است و هم موضوع پژوهش مربوط به عمل فعلی پژوهشگر است (قاسمی پویا، 1384، 9).بنابراین در این پژوهش سعی محققان بر این است که وضعیت نامناسب موجود را به وضعیت مناسب تغییر دهند.
لذا اقدام پژوهی دارای ویژگی‌های زیر می‌باشد:
- فعالیت علمی است.
- توسط یک یا چند نفر انجام می‌پذیرد
- در آن تغییر وضع موجود (نامطلوب) به وضع مطلوب مورد نظر است.
- روش تغییر ابتکاری (gretive) است (سیف الهی، به نقل از علی سید طاهرالدینی، 1384، 49)
معلم پژوهنده
معلم پژوهنده به هر معلم یا دست‌اندرکار آموزش و پرورش اطلاق می‌گردد که به نحوی با مسائل آموزش و پرورش سروکار دارد و علاقمند است برای بهسازی و اصلاح وضعیت نامطلوب به اقدام پژوهی دست بزند تا نتیجه آن منجر به تغییر و اصلاح وضعیت گردد (رواق نور، نشریه سازمان آموزش و پرورش، 1385، 22)به عبارت دیگر معلم پژوهنده به معلمان و مدیرانی اطلاق می‌گردد که برای حل مسائل آموزشی‌شان اقدام به پژوهش می‌نمایند و مسائل خود را از طریق پژوهش حل کرده بدون اینکه ویژگی‌های محققان حرفه‌ای و علمی را داشته‌باشند (قاسمی پویا، 1382، 10)
به زبان ساده‌تر پژوهشگر همان معلم یا مدیر می‌باشد که در محیط کاری خود با مشکلی برخورد می‌کند و در جهت سرو سامان دادن و بهبود وضعیت موجود اقدام به پژوهش می‌نماید.
از سوی دیگر معلم پژوهنده فردی است که همزمان از مهارت‌های پژوهش در عمل (اقدام پژوهی و دیگر مهارت‌های معلمی برخوردار است (ساکی، 1383، 8)بدین ترتیب معلمان با پژوهش در عمل مسائل و مشکلاتی را که مانع از تحقق اهداف آموزش می‌شود شناسایی می‌کنند، در مورد چگونگی آن به گردآوری اطلاعات می‌پردازند برای حل آن‌ها چاره می‌جویند و به این ترتیب به طور مداوم در جهت تسهیل فرآیند آموزش و رفع موانع گام بر می‌داند (همان منبع، ص 38)
مراحل اقدام پژوهش
پژوهش به عنوان جست و جوی نظام‌مند برای کشف مجهول یا حل مسئله مراحلی دارد .با توجه به نوع و هدف پژوهش و نیز علاقمه و سلیقه پژوهشگر، مراحل پژوهش در عین تبعیت از منطق علمی و عقلی می‌تواند صورت‌های متفاوتی پیدا کند.در خصوص اقدام پژوهی، پژوهشگران طبقه‌بندی‌های متفاوتی را ارائه نموده‌اند که از بررسی این طبقه‌بندی‌ها می‌توان نتیجه گرفت که اقدام پژوهی دارای سه مرحله عمده می‌باشد: تشخیص، تغییر و ارزیابی.بدین معنا که پژوهشگر عمل، مسئله را تشخیص می‌دهد، تلاش می‌کند وضعیت نامطلوب را تغییر دهد و این تغییر را ارزیابی علمی کند.اکر پاسخ مثبت بود کار را ادامه می‌دهد در غیر اینصورت به راه‌های دیگری می‌اندیشد.این سه مرحله را می‌توان به 9 مرحله ریزتر تقسیم نمود.البته این الگو جنبه پیشنهادی دارد و پژوهشگران می‌توانند با توجه به شرایط کار و زمینه‌های فکری و علاقه خود تغییرات لازم را در آن بوجود آورند.این مراحل عبارتند از:
1. مشخص کردن موضوع و عنوان پژوهش
2. توصیف وضعیت موجود و تشخیص مسئله
3. گردآوری اطلاعات (شواهد 1)
4. تجزیه و تحلیل و تفسیر داده‌ها
5. انتخاب راه جدید موقتی
6. اجرای طرح جدید و نظارت بر آن
7. گردآوری اطلاعات (شواهد 2)
8. ارزشیابی تاثیر اقدام جدید و تعیین اعتبار آن
9. تجدیدنظر و دادن گزارش نهایی یا اطلاع رسانی (قاسمی پویا، 1382، 37-35)
حال لازم است که به منظور درک بهتر هر یک از مراحل فوق، توضیحاتی ارائه گردد.
1. مشخص کردن موضوع و عنوان پژوهش
اولین گام در هر پژوهشی تعیین موضوع می‌باشد.در اقدام پژوهی پژوهشگر به طور اتفاقی با مشکل برخورد می‌کند.مثلاً در حین تدریس درس زبان، معلم دانش آموزان کلاس را متفاوت با کلاس‌های هم سطح دیگر می‌بیند.پس از چند جلسه به این موضوع اطمینان پیدا می‌کند و چنین شخصی با موضوع و وضعیت درس زبان دانش‌آموزان یک کلاس برخورد کرده است (علی سید طاهرالدینی، 1384، 54)
علاوه بر این در خصوص تعیین موضوع پژوهش لازم است پژوهشگر مشخص کند آیا موضوع مورد توجه وی با شغلش ارتباط دارد؟ آیا موضوع قابل بررسی و تحقیق است؟ زیرا در برخی مواقع پژوهشگر موضوعی را انتخاب می‌کند که به عمل گوناگون از جمله وسیع بودن موضوع یا مشکل بودن گردآوری اطلاعات و ... امکان پژوهش بعید به نظر می‌رسد.برای نمونه ممکن است معلمی بخواهد راه‌های بهبود وضع اقتصادی معلمان را مورد مطالعه قرار دهد به این امید که تغییر مثبتی در وضعیت رفاهی معلمان بوجود آورد .چنین تحقیقی از عهده یک معلم برنمی‌آید و نیازمند پژوهش گسترده و نیروی انسانی و امکانات مادی کافی می‌باشد (قاسمی پویا، 1382، 37)
2. توصیف وضعیت موجود و تشخیص مسئله
اقدام پژوهی درباره وضعیتی است که در آن قرار داریم.یعنی اینجا واکنون.بنابراین لازم است پژوهشگر برای مشخص کردن مسئله مورد نظر خود به دنبال بهبود و اصلاح آن است وضعیت فعلی را به روشنی توصیف کند تا تصویر مشخصی از آنچه در حال حاضر در محیط کار وی می‌گذرد در اختیار بگذارد.در این مرحله برای نمونه معلم پژوهنده تلاش می‌کند وضعیت کلاس یا مدرسه خود را که مساله یا وضع نامطلوب یا نامعین در آن احساس شده است توصیف کند.مدرسه در کجا قرار دارد؟دخترانه است یا پسرانه؟ چند دانش آموز دارد؟ دو نوبته است یا تک نوبته؟ در چه کلاسی پژوهش صورت می‌گیرد؟ در چه درسی؟ درباره کدام دانش‌آموزان؟ یا درباره چه کسانی؟ پس از شرح بستر و محیط مورد نظر، مساله خود را مطرح می‌کند این مساله در حقیقت موضوعی است که پژوهنده احساس می‌کند یا حدس می‌زند اگر تغییری در آن بوجود آید وضع مورد نظر بهتر می‌شود.معمولاً در اقدام پژوهی مساله به صورت یک جمله پرسشی مطرح می‌شود مثال این پرسش: چگونه می‌توانم ..... بهبود بخشم؟ (همان منبع، 39)
3. گردآوری اطلاعات (شواهد 1)
برای اینکه بتوانیم تصویر روشنی از واقعیت‌ها و رخدادهایی که در محیط کارمان می‌گذرد عرضه کنیم و ادعای منطقی داشته باشیم، لازم است در درجه نخست شواهد منطقی در اختیار داشته باشیم. بنابراین باید داده‌ها یا اطلاعات مورد نیاز در این باره جمع‌آوری کنیم.در این مرحله نکته مورد توجه این است که داده‌هایی که جمع‌آوری می‌کنید باید به رفتار خود شما و دیگران مربوط باشد چون می‌خواهید در درجه نخست روش و رفتار خودتان را تغییر دهید.به همین علت است که در پرسش تحقیق می‌پرسد:
چگونه می‌توانم.....؟ و من یا ما مرکز اصلی تغییر است.چنانچه خواهان تغییر در دیگران باشیم این تغییر با کمک ما انجام می‌شود.