مقدمه
از دنیای بچه های دیروز تا عصر متنوع و پویای امروز زمانی گذشته است و بازی های نیز همانند جنبه های دیگر زندگی ، دچار تغییرات و تحولات خاصی شده اند.
بازیهای دیروز : بازی با پر طاووس و گذاشتن آن در لابه لای صفحات کتابها، خاک بازی و تیله بازی دیگر قدیمی شده اند امروز بچه های خانواده های مرفه با کامپیوتر ، کمودور، آتاری بازی می کنند گرچه شیوه ها و اسباب های بازی تغییر یافته اند. بازی همچنان ضرورت دوران کودکی است به قولی کودک بدون دوران بازی، کودک بدون دوران زندگی است .
مفاهیمی که در بازی کودکان نهفته است بسیار فراتر از مفهوم واژه هایی چون تفریح و سرگرمی اند. بازی ممکن است آموزش دهنده مفاهیم اساسی به کودک باشد بازی ممکن است کودک را از خود محوری برهاند. زندگی اجتماعی را به او بیاموزد و مفری برای فراموشی شکست ها و ناکامی های روزانه باشد از این رو است که امروزه از بازی همچون روشی درمانی استفاده می کنند . از طریق بازی کودکان مضطرب ، پرخاشگر، خجالتی، عاطفی، بیش فعال، افسرده و …. را می شناسند و سلامت بهداشت روانی و جسمی را برای آنان تدارک می بینند.
بازی هایی مانند آب بازی، خاک بازی، الک دولک، یه قل دو قل، لی لی بازی، خاله بازی، و …. بازی ها و ورزش هایی مانند اسکی بازی، بندبازی، طناب بازی، فوتبال بازی، و هم چنین بازی با حیوانات مانند گاوبازی، سگ بازی ، خروس بازی و نیز در فرهنگ محاوره ای ما مانند قمار بازی، نشانه ی تنوع و گستردگی بازی در زندگی ماست معلوم می دارند که بخش قابل توجهی از عمر و وقت انسانها اعم از کودک و بزرگسالان صرف انواع بازی های متداول می شوند.
کودکان به کمک این بازی ها، نیروی اضافه خود را تخلیه می کنند، رفع خستگی می کنند،رفع خستگی می کنند، مسائل و مشکلات عاطفی خود را حل می کنند موجبات ارضای نیازها و تمایلات خود را فراهم می آوردند و از لحاظ جنبه های جسمی و ذهنی رشد می یابند و برای زیستن در محیط اجتماعی می گردند.
تعریف بازی:
از بازی تعاریف متعددی ارارئه شده است در فرهنگ بزرگ و بستر
بازی حرکت، جنبش و فعالیت به مثابه حرکت عضلات است .
بازی آزادی یا محدودیتی برای حرکت یا جنبش است .
بازی فعالیت یا تمرین برای سرگرمی ، تفریح یا ورزش است .
مشخصه این تعاریف محدود نمودن بازی به جنبش های حرکتی و عضلانی است و این باعث می شود که تفاوت میان بازی و ورزش از نظرها دور بماند و ورزش در فرهنگ و بستر به معنی هرگونه فعالیت یا تمرین است که باعث لذت، سرگرمی، تفریح و یا اشتغال باشد و یا فعالیتی که نیاز کم و بیش به حرکات شدید و قوی و زور ورزی بدنی دارد. آنچه در تعریف ورزش اضافه شده رعایت برخی سنت ها یا قوانین مقرر است که این موضوع درباره ی بازی نیز صدق می کند یعنی در بازی ادامه بازی مستلزم رعایت مجموعه ای از قوانین و سنتها است .
عوامل موثر در بازی:
1 جنس 2 سن 3 هوش 4 محیط
تاثیر جنس: جنسیت یکی از عوامل موثر در بازی است پسرها از بازی های دشواری که نیاز به فعالیت جسمانی دارند لذت می برند دختران بازی های ساکت ، آرام وظریف را دوست دارند در سن قبل از 8 سالگی کودکان به جنس هم بازی اهمیتی نمی دهند بین سنین 8 تا 10 سالگی تفاوت بازی بین دو جنس کاملاً آشکار است دخترها عروسک بازی ، شیر دادن به عروسک ، نوازش کردن را دوست دارند و بازی پسرها یک نوع اثبات خود را در برابر دیگران است و برای دخترها یک نوع بودن با دیگران است .
تاثیر سن: کودک در هر سنی بازی خاصی را می پسندد از تولد تا 3 سالگی نوزاد دست و پا زدن، دالی بازی کردن و بازی های انفرادی با هدف شناسایی اندام ها ترجیح می دهند . در مرحل 3تا 7 سالگی علاوه بر بازی فردی قادر به انجام بازی گروهی هستند . با افزایش سن و کاسته شدن از اوقات فراغت و فعالیت هایی را انتخاب می کند که لذت بیشتری را به او
می دهند و هر چه کودک بزرگ تر شود انتخاب دقیق تر است ..
تاثیر هوش: هوش ممکن است بر نحوه بازی، انتخاب نوع بازی، نوع اسباب بازی و استفاده از آن تاثیر داشته باشد کودکان باهوش تر دست به ابتکار و نو آوری می زنند. قوای ذهنی خود را به کار می گیرند و مدت کمتری به یک بازی مشغول می شوند و بیشتر به دلیل انفرادی می پردازند و به علت توانایی کم خوب در گروه پذیرفته نمی شوند و اسباب بازی های خود را به اطراف می کوبند و متلاشی می کنند.
تاثیر محیط : کودکان در سراسر دنیا شهر و روستا، کوه و دشت و هرکجا که باشند و بازی می کنند محیط فقط در نوع بازی آنان تاثیرگذار است .فرهنگ هر جامعه در بازی اثر می گذارد و می توان گفت بازی به نوعی نشان دهنده ی فرهنگ آن جامعه است .
نظریات مربوط به بازی :
نظریه های بازی را در 6 طبقه جای داده اند:
1 نظریه انرژی مازاد (اضافی)
2 نظریه تنش زدایی
3 نظریه پیش تمرین
4 نظریه تجدید و تکامل
5 نظریه تخلیه ای
6 نظریه بیان خود
نظریه انرژی اضافی یا مازاد
شیلر فیلسوف و شاعر آلمانی بازی را مصرف بدون هدف نیروی اضافی می داند و به نعره کشیدن شیر و آواز پرندگان اشاره می کند بدون هدف خاصی به نوعی ارضا دست می یابند در نظریه انرژی اضافی می توان وجود نیرو و انروژی لازم را شرط مهم برای انجام هر نوع بازی دانست. اما در بر خی بازی ها نظیر پازل کودک به انجام تلاش و فعالیت های چشم گیر و صرف انرژی زیاد نیاز ندارد و حتی هنگام بیماری نیز می تواند از آنها لذت ببرد استفاده از ملاک انرژی برای تبیین بازی به جای جنبه ی مثبت دارای جنبه ی منفی است زیرا وقتی کودک کم سن و سال برخی اشتغالات را پیدا می کند که برای ارضای نیازهای فعلی اش مناسب است .
نظریه پیش تمرین
تفسیری که کارل گروس از بازی کرد او از مشاهده کودکان کم سن به هنگام بازی به این نتیجه رسید که فعالیت های آزادانه کودکان که بدون وسایل خاصی انجام می گیرد آنان را برای زندگی در آینده آماده می سازد. به عقیده ی وی بازی یک سلسله پیش تمرین عمومی است اما نظریه پیش تمرین نیز مانند نظریه انرژِی مازاد برای تبیین بازی کافی به نظر نمی رسد زیرا تمام فعالیت هایی که کودک انجام می دهد دارای هدف مشخصی نیست مانند بازی کودک با سرسره می تواند چه هدفی در آینده داشته باشد؟ یا وقتی کودک به دهان صدای موتور و حرکت اتومبیل را در آورد ویا در حیاط می دود چه هدفی می تواند داشته باشد.
نظریه تنش زدایی : تدوین این نظریه به لازاروس نسبت داده شده است ولی بعداً روان شناسی آمریکایی آن را با زیر بنایی جسمانی تدوین نمود طرفداران نظریه معتقدند که بازی به هنگامی که فرد خسته است صورت می گیرد تا استراحت و تجدید قوا در او حاصل شود برای نظریه نیز انتقادی وارد شده است مور می نویسد نظریه رفع خستگی کامل نیست و نمی تواند بازی را به درستی تبیین نماید زیرا ویژگی بازی با خصوصیات کار تفاوت دارد و این در نظریه رفع خستگی مورد توجه قرار نگرفته است .
نظریه تکرار فعالیت های اجدادی :
استانلی هال می نویسد: کودکان ویژگی های بازی را به ارث می برند طفل در دوران رشد تمام مراحلی را که نوع انسان در طول تاریخ تکامل خود پیمود است طی می کند. به نظر هال کودکان از این جهت به بازی می پردازند که محتواها و صحنه هایی را که اجدادشان تولید کرده بودند و زندگی آنان ایجاب می کرده است تجدید کنند. نظریه تکرار فعالیت های اجدادی طبق تحقیقات لهمان و ویتی مردود شناخته شده است زیرا در زمان استانلی هال با تیر و کمان به طریق سرخپوستان بازی می کردند ولی امروزه با موشک و اتومبیل و هواپیمای کوکی و انواع وسایل کامپیوتری بازی می کنند.
نظریه دهلیز فعالیت های غریزی
این نظریه را « کار» بیان کرده است و طبق آن بازی چون دهلیز که غرایز از آن سر بیرون
می آورند .
نظریه جبران: وی نی و رابینسون از نظریه جبران طرفداری می کنند و اهمیت زیادی برای بازی های رمزی قایل بودند . جبران مکانیزم دفاعی روانی مهمی است که به قول آدلر فرد برای از بین بردن حقارت و ناکامی های خود و ظاهر ساختن نوعی برتری به آن دست می زند. بدیهی است که تنها قسمتی از بازی های رمزی را می توان با این نظریه تبیین کرد که کودکان از طریق بازی می کوشند محرومیت و ضعف و حقارت های خود را جبران کنند.
دیدگاه اسلام و سایر دانشمندان ایرانی درباره ی بازی:
پیغمبر گرامی (ص) در مورد بازی با کودکان فرمود: چه خوب است که فرزندانتان در خردسالی بازیگوش و پر تلاطم باشند. حضرت محمد (ص) در حساس ترین لحظات زندگی خود با کودکان رفتاری مهربانانه داشت که این خود اهمیت بازی کودکان را در اسلام تایید
می کند بو علی سینا، ابن سکویه و محمد غزالی در مورد بازی آراء مثبتی ارائه کرده اند :
پیاژه : پیاژه بازی ها را به سه 1 تمرینی 2 رمزی یا نمادین 3 با قاعده
تقسیم کرده و ویژگی های هر نوع را مطرح ساخته است .
کودک و بازی
بازی میل و استعداد فطری کودکان است و با گذشت زمان و افزایش سن شکل می گیرد. کودکان در بازی بیشتر به خود بازی علاقه مندند و از آن لذت می برند و احساس خوشبختی می کنند.
شیلر معتقد است انسان هنگامی به راستی انسان است که به بازی بپردازد و فرانک بازی را راهی می داند که کودک آنچه را کسی نمی تواند به او بیاموزد، یاد می گیرد. کودکان در اثنای بازی، کارهایی را انجام می دهند که به کسب مهارتها و افزایش سهم آنها منجر می شود. از آنجا که کودکان هنگام بازی با کمال آزادی حواس خود را به کار می برند، نیروی تفکر و ابداع و اختراع خود را در بازی به راحتی پرورش می دهند و حواس پنجگانه آنها در بازی تربیت می شود. آنها در حین بازی به راحتی یاد می گیرند از حواس و توانایی ادراکی خود به بهترین شیوه بهره ببرند و به محدوده های حسی خود به سهولت دست می یابند. کودکان از طریق حواس خود با محیط ارتباط برقرار کرده و به شناسایی بیشتر محیط می پردازند. بازی در واقع وسیله ای برای آزاد ساختن و تخلیه انرژی های مازاد و همچنین تمرینی برای مهارتهای تازه شخص است. در بازی، کودکان به تمرین رفتارهای مطلوب پرداخته و سطح درک و فهم آنها افزایش می یابد. بازی عضلات کودکان را رشد و پرورش می دهد و بدن آنها را ورزیده می کند و انرژی های اضافی در بدن کودکان در هنگام بازی مصرف می شود. بازی نیروهای ذهنی کودکان را برای شناخت و کنترل محیط یاری می دهد و سبب می شود کودکان توانایی هایشان را آزمایش کنند و بتوانند میان واقعیت و خیال فرق بگذارند. از راه بازی کودکان همکاری، داد و ستد و ورود به اجتماع را یاد می گیرند و ضمن بازی رنگ، اندازه، ترکیب، ارزش و اهمیت اشیاء را درمی یابند. پیگیری و گردآوری و کنجکاوی و بررسی در بازی، راه توسعه مهارتهای بعدی را در کودکان آماده می سازد. آنها از طریق بازی به ارزش های وجودی خود پی می برند و از فشارهای محیطی رهایی می یابند. طرح مسئله و حل مشکلات نیز از فواید بازی به شمار می رود. کودکان در مسیر بازیهای کودکانه خود حق و باطل، گناه و ثواب، انصاف و ادب و برد و باخت و مقررات را می آموزند.