تکنولوژی برنج هیبرید نزدیک به سه دهه پیش در کشور چین توسعه پیدا کرد و در حال حاضر حدود 15 میلیون هکتار از اراضی برنجکاری دنیا را پوشش داده است. ارقام برنج هیبرید به مقدار 30- 20 درصد بیشتر از ارقام اصلاح شده نیمه پا کوتاه محصول تولید می کند. بکار گیری این تکنولوژی در کشورهایی نظیر ویتنام، هند، فیلیپین، بنگلادش، میانمار، آمریکا و چین موجب افزایش عملکرد دانه و نیز افزایش درآمد کشاورزان و ایجاد فرصتهای شغلی فراوانی شده است.
بر اساس آمارهای موجود تقاضا برای مصرف برنج در کشور علت افزایش جمعیت و تغییرات در رژیم غذایی مرتبا رو به افزایش است، به طوری که هر ساله برای تامین نیازداخلی مجبور به وارد کردن برنج از خارج هستیم. تامین کمبود برنج از طریق کاشت و برداشت ارقام بومی قابل حصول نیست زیرا ارقام بومی عمدتا از نوع ارقام پا بلند، با خاصیت کودپذیری کم و حساس به بیماری ها و خوابیدگی می باشند بنابراین عملکرد پایینی دارند. لذا تهیه ارقام پر محصول با خاصیت کودپذیری بالا و نیز با کیفیت پخت مناسب بسیار مهم است.
ارقام برنج هیبرید می تواند جایگزین مناسبی برای عملکرد بیشتر برنج و گامی موثر در کاهش واردات برنج گردد. البته برنج هیبرید نیز قابل اصلاح است ولی روش آن با روش کلاسیک برای اصلاح ارقام خالص فرق دارد و نیازمند مهارت های خالص است.
تعریف برنج هیبرید ( Hybrid ):
هیبرید دو رگه ای است که از والدین ( پایه ها ) کاملا خالص بدست آید یا به عبارت دیگر هیبرید نتیجه نسل اول تلاقی دو فرد است که در یک یا تعدادی ژن با یکدیگر تفاوت دارند.
برنج هیبرید یک رقم تجارتی محسوب می شود و حاصل تلاقی دو والدی است که از نظر ژنتیکی متفاوت هستند. بذر هیبرید خوب، نسبت به بهترین ارقام اصلاح شده منطقه 20 تا 30 درصد افزایش عملکرد نشان می دهد.
تولید بذر هیبرید
برای تولید هیبرید برنج روش های مختلفی نظیر روش دولاین ( دو والدی )، سه لاین ( سه والدی ) وجود دارد. به طور مثال در روش سه والدی از سه لاین ( سه والد ) استفاده می شود: لاین ( والد ) A ، لاین ( والد ) B ، لاین ( والد ) R .
الف – والد A ( رقم نر عقیم ):
این رقم، رقمی است که بساک غیر طبیعی دارد یا اصلا دانه گرده تولید نمی کند و یا دانه گرده غیر فعال تولید می کند ولی مادگی طبیعی دارد و اگر با یک رقم برنج معمولی تلاقی داده شود، بذر تولید می نماید. این رقم به تنهایی قادر به تکثیر نیست و باید آن را حفظ و تکثیر نموده. کیسه بساک در این رقم به رنگ صورتی تا سفید و چروکیده است و دوره ی گلدهی معمولا 7 روز است.
ب – والد B ( رقم نگهدارنده نر عقیم ):
این رقم به طور طبیعی بذر تولید می کند و کاملا شبیه والد A است ولی دانه گرده طبیعی و نرمال داشته و بذر تولید می کند. این والد در واقع به عنوان دهنده دانه گرده برای نگهداری والد نر عقیم ( والد A ) به کار می رود. در این رقم بساک ها به رنگ زرد و تو پر و طبیعی هستند. وقتی والد A با والد B تلاقی داده شود، باروری به نسل اول بر نمی گردد یعنی به بذور بدست آمده از تلاقی پس از کشت نر عقیم هستند و بذر تولید نمی کنند پس تلاقی والد B با والد A به هدف تکثیر و حفظ والد A صورت می گیرد نه تولید بذر هیبرید. گلدهی والد B زودتر از والد B صورت می گیرد ( 2 تا 3 روز )و دوره ی گلدهی آن 5 روز است.
ج – والد R ( والد اعاده کننده باروری ):
والد رقمی است که با والد نر عقیم ( والد A ) تلاقی داده می شود و باروری را به نسل حاصل از تلاقی بر می گرداند دوره ی رشد این رقم ممکن است با رقم والد نر عقیم یکسان یا متفاوت باشد. بساک های آن زرد و طبیعی هستند و دوره ی گلدهی 5 روز طول می کشد.
مراحل تولید بذر هیبرید:
تولید بذر هیبرید دارای دو مرحله مجزااست:
الف – تکثیر والد نر عقیم
ب – تولید بذر هیبرید
زارعین و یا شرکت های تولید کننده بذر می بایست هر ساله اقدام به تکثیر والد نر و تولید بذر هیبرید نمایند.
الف – تکثیر والد نر عقیم
برای این کار باید لاین های A و B را در کنار یکدیگر کاشت. ابتدا را یکبار بذرپاش می کنند. سپس لاین B را دوبار به فاصله 5 روز از هم در خزانه بذر پاشی می کنند. در موقع نشاکاری نشاهای دو تاریخ را با هم مخلوط کرده تا مدت زمان بیشتری دانه گرده در دسترس باشد. نسبت ردیف های A و B معمولا 6 به 2 است.
ب: تولید بذر هیبرید
برای این کار باید لاین های A و R را در کنار یکدیگر کاشت تا دانه های گرده فعال لاین R روی لاین A قرار گرفته و آن را بارور سازند.
کنترل و مواظبت از مزرعه تولید بذر هیبرید
کنترل و مواظبت از مزرعه تولید بذر هیبرید باید با مدیریت خاصی صورت گیرد:
1. واکاری بوته های از دست رفته
در ابتدا باید مزرعه را 2 تا 3 روز در حالت اشباع نگه داشت تا نشاهای جوان استقرار یابند سپس تا حدود 5 سانتیمتر اقدام به آبگیری نمود و در صورت مشاهده بوته های از دست رفته اقدام به واکاری کرد.
2. کنترل علف های هرز
کنترل علف های هرز توسط وجین دستی یا علف کش های شیمیایی صورت می گیرد.
3. کنترل آفات و بیماری ها
چون برای تولید بذر هیبرید بیشتری پرداخت می شود پس باید به شدت تحت کنترل باشند.
4. مدیریت کوددهی
کودهای p.k ( پتاسه و فسفره ) برای مزرعه باید درست قبل از آخرین مرحله خاک ورزی به کار رود، کود N ( نیتروژنه ) برای هر یک از سه والد A و B و R در سه مرحله به کار می رود. 6 – 5 روز پس از نشاکاری، 25 – 20 روز پس ازاولین مرحله کود پاشی، در مرحله حداکثر پنجه زنی.