تاریخ چای
براساس اسناد و مدارک موجود ، نخستین بار در سال 1262 شمسی مقارن سلطنت ناصرالدین شاه قاجار شخصی به نام حاج محمد حسین اصفهانی کشت چای را در ایران آغاز نمود ، ولی به علل نامعلوم موفق نشد ؛ تا اینکه در سال 1279 شمسی مرحوم حاج محمد میرزا کاشف السلطنه چایکار که در آن زمان ژنرال کنسول ایران در هند بود ، با کار و تلاش در مزارع چای در هند موفق شد اصول و فنون چایکاری را بیاموزد ؛ پس از آن با موافقت دولت هند دو هزار نهال را به ایران آورد.
وی با بررسی های قبلی ، بهترین محل کشت آن را زمینهای حاصلخیز لاهیجان و تنکابن تشخیص داده بود ؛ شروع به کشت چای در این دو منطقه نمود و خوشبختانه موفق شد از آنها چای مرغوبی برداشت نماید.
البته باید دانست که بر اساس افسانه ای قدیمی ، چای را 2737 سال قبل از میلاد مسیح امپراتور چین کشف کرد.
گونه های مختلف گیاه چای به حالت وحشی در شمال هند ( آسام ) و مناطقی مانند تونکین و لائوس نیز می روید.
در حدود 800 سال پس از میلاد مسیح ، لویو اولین کتاب را در زمینه چای نوشت و موفق شد پس از مدتی روش های متفاوتی از زراعت و تولید چای را در چین باستان تدوین نماید و به همین دلیل از سوی امپراطور وقت تشویق شد.
در کشور ژاپن اولین بار بذر چای را یک کشیش بودایی به نام نیمس ، به منظور گسترش مذهب بودایی به این کشور وارد کرد.
اولین اروپایی که از چای استفاده کرد ، یک پرتغالی مسیحی به نام پدر جاسبر معروف به کروز در سال 1560 بود. کشور پرتغال با بهره گیری از نیروی دریایی و تکنولوژی خود توانست اولین امتیاز بازرگانی را از کشور چین اخذ نماید. پس از آن به کشور هلند انتقال یافت و سپس در سایر کشور های اروپایی نیز رواج یافت.
فرانسه و هلند از جمله کشورهایی بودند که کل اروپا را به استفاده از چای تشویق نمودند.
پیتر استایوسانت اولین بار چای را از هلند به نیوآمستردام ( نیویورک فعلی ) آمریکا وارد کرد و مهاجرین این کشور از نوشابه چای استقبال نمودند.
اولین محموله چای بین سالهای 1652 تا 1654 به انگلستان رسید. بعدها اولین قوری ساخته شد و به آشپزخانه ها راه پیدا کرد . ابتدا چای در ظروف چینی و سپس در قوری هایی از جنس نقره طبخ می شد و روی شعله کوچکی گرم نگه داشته می شد و بیشتر در میهمانی ها مصرف داشت.
بیانیۀ پیشنهادی نخستین همایش اقتصاد چای در ایران
نخستین همایش اقتصاد چای در ایران با هدف توامان بهبودی و اقتصادی کردن کمی و کیفی تولید چای داخلی و همسویی کامل با افزایش رفاه مصرف کننده ایرانی در تاریخ 5 اردیبهشت 1380 با یاری استادان و پژوهشگران اقتصادی ، کشت و صنعت چای و نیز با یاری و مساعدت سندیکای کارخانجات چای شمال در تالار اجتماعات دانشکدۀ اقتصاد دانشگاه تهران برگزار شد و از سوی مار زیادی از دانشوران ، پژوهشگران ، مسئولان رسمی کشور ، کارشناسان ، مدیران ، کارکنان و دانشجویان وارد و علاقمند در این رشته ، به همراه نویسندگان و شاعران و هنرمندان خطۀ زیبای گیلان مورد استقبال و همکاری و همفکری جدی قرار گرفت . این همایش توانست در همه محورهای تعیین شدۀ ضرور از سوی هیات علمی ، مقالات برجسته سخنرانان برگزیده و دعوت شده را بشنود و پیرامون آن بحث و گفتگو نماید .
لطف ارسال کنندگان مقالاتی که متأسفانه فرصت ارائه در این یک روزه را نداشتند بهره مند شد و نقطه نظرهای مفید را در اختیار گرفت . این همایش با برپایی میزگرد ، آرای متفاوت و گاه متناقض را در خود جمع آورد . آنچه در این بیانیه آمده است ؛ حاصل جمع بندی و استنتاج از پیشنهادهای مقالات ارائه شده و ارائه نشده و رایزنی های متعدد کارشناسان و مدیران محترم با هیات علمی و بخشی از بحث های همایش است . بیانیۀ نهایی پس از آن که اظهار نظرها ، انتقادها و پیشنهادهای شرکت کنندگان محترم تا پایان اردیبهشت ماه همین سال گردآوری شد ، پس از بازبینی و اصلاح بیانیه حاضر منتشر خواهد شد و در اختیار دانشوران گرامی ، مسئولان محترم دولتی ، مدیران و کارکنان کشت و صنعت چای و دانشجویان صمیمی و علاقمند قرار خواهد گرفت و در رسانه ها نیز در صورت امکان منعکس خواهد شد .
در این بیانیه جا دارد از اعضای هیات علمی ، هیات اجرایی و دبیرخانۀ همایش و نیز از پیشکسوتان ، استادان ، پژوهشگران ، کارشناسان ، مدیران و فعالان تولید و بازرگانی این رشته و نیز به ویژه از کارکنان صمیمی صنعت و چایکاران گرامی که ما را در ارائه نظر و پیشنهاد و فعالیت های اجرایی یاری رساندند صمیمانه سپاسگزاری نمائیم . ما همچنین از آن مسئولان محترم دولتی که در راستای منافع اقتصاد ملی و رفاه مصرف کنندگان با بی طرفی و با احساس مسئولیت کامل این همایش را که اساساً و صرفاً همایش غیر دولتی – و از این حیث شاید منحصر به فرد بود – یاری دادند ؛ تشکر می کنیم . ریاست محترم دانشکدۀ اقتصاد دانشگاه تهران ، اعضا هیات علمی و کارکنان ستادی و اجرایی دانشکده که ما را یاری دادند ، در واقع به یک نیاز مبرم ملی پاسخ گفتند و سپاس و قدردانی این همایش نثارشان باد . از دانشجویان گرامی به ویژه دانشجویان داوطلب همکاری دانشکدۀ اقتصاد دانشگاه علامه طباطبایی و دانشکدۀ اقتصاد دانشگاه تهران که با صمیمیتی کم نظیر در سازماندهی کارهای اجرایی ما را یاری دادند متشکریم و در واقع حاصل این همایش را متعلق به آنان می دانیم که فردا روزی در برابر خواست های رفاهی و مادی و فرهنگی ملت شریف و آزادیخواه ایران قرار خواهند گرفت و شاید این همایش گوشه ای کوچک از توشه ای باشد که آنان برای ایران مستقل و آزاد و سرافراز در دست خواهند داشت .
1- مصرف چای در ایران جایگاهی مهم و پر سابقه دارد . چای با فرهنگ مصرفی خانوار ایرانی ، با هم نشینی ها و تجمع ها ، با اوقات فراغت و تفریح ، با مراسم گوناگون و حتی با ادبیات و موسیقی ایران عجین است . از نخستین سال هایی که چای به وسیلۀ کاشف السلطنۀ چایکار در حدود یکصد سال پیش به ایران آورده شد ، با سرعت و روانی بی نظیری در سبد مصرفی اقشار مختلف مردم جای گرفت و به نوشیدنی ملی تبدیل شد . مصرف سرانۀ چای در ایران در ردۀ یکی از 10 کشور پر مصرف جهان است . چای در ایران کمتر بدیل دارد . پژوهش های اقتصادی نشان می دهد که در آینده نیز مصرف چای نه تنها در سطح فعلی بلکه با روندی فزاینده ادامه خواهد یافت . دست کم بیش از دو سوم خانوارهای کشور مصرف خود را به طور جدی بالا خواهند برد . به این ترتیب تا آنجا که به رفاه و نیاز سالم مصرف کنندگان ایرانی مربوط می شود ، توجه به چای ایران و پاسخگویی به این نیاز ، امری ضرور و کاملاً ثمربخش است . چای در ایران و چای تولیدی ایران اهمیت و جایگاه ملی و مردمی دارد .
2- شمار قابل توجهی از نیروی کار کشاورزی و صنعتی در رشته چای داخلی به فعالیت مشغول هستند . در حدود 58000 خانوار چایکار در ایران به امر باغداری چای اشتغال دارند که به طور متوسط بیش از نیمی از ساعات کار آنان را همین باغداری به خود اختصاص می دهد . این در حالی است که بیش از 85 درصد از این چایکاران در ردۀ زارعان کم بنیه و ضعیف کشور جای دارند و کمتر از 1 هکتار باغ در اختیار دارند . درآمدی که برای چایکاران ، پساز کسر هزینه های کاشت و داشت و برداشت باقی می ماند ، به مراتب کمتر از دستمزدهای رایج در برابر کار آنان است . در عین حال هزاران نفر در کارخانه های چای ، عمدتاً به طور نیمه وقت به کار اشتغال دارند و با توجه به سختی کارشان دریافتی قابل دفاعی ندارند . همۀ این ها در حالی است که قیمت و شرایط بازار و محدودیت های اعمال شدۀ مصنوعی و جهت دار بر تولید چای داخلی مانع از آن می شود که کارخانه ها بتوانند حتی به بهره وری متوسط سرمایه در منطقه و در ایران نزدیک شوند و درآمدی برای افزایش بهای خرید برگ سبز و تقویت تولید و درآمد چایکاران در جهت افزایش کارآمدی تولید کارخانه و ارتقای سطح فن شناسی ، بهره وری و دستمزد نیروی کار فراهم آورند . کارخانه ها به واقع ، در حالی که این کشت و فعالیت را به گونه ای سر پا نگه داشته اند ؛ خود در حال فروپاشی اند یا دست کم عملاً امکان ایجاد افزایش تولید و مرغوبیت و رفاه مصرف کننده را ندارند .
3- نظر جمعی و کامل کارشناسی بر آن است که چای ایرانی قابلیت تنوع و بهبود کیفی و رسیدن به درجات بالاتر را دارد . فنون و رموز به زراعی ، راه های اصلاح نبات ، بیوتکنولوژی ، روشهای تولید صنعتی مناسب ، روش های نگهداری و بسته بندی ، ضرورت های آموزشی ، نیازهای تجهیزاتی ، فن شناسی تقریباً به طور کافی از سوی پژوهشگران ، استادان ، کارشناسان و مدیران ایرانی شناخته شده است که همگی با سرمایه گذاری های نه چندان بالا قابل دسترسی هستند . کارشناسان برآنند که البته چای ایرانی ، چای ایرانی است با طعم و مزه و خواص خود و از آنجا که چای در دنیا انواع و اقسام و تنوع کیفی دارد ، چای ایرانی نیز قرار نیست به جای تمامی انواع چای های شناخته شده بنشیند . اما این چای بی تردید در صورتی که شرایط اقتصادی و فنی فراهم شود ، هر آینه می تواند در کنار آن ها جای داشته باشد و فرصتی خوب به مصرف کنندۀ ایرانی و مصرف کنندگان جهان بدهد . چای ایران می تواند جایگاهی به مراتب بالاتر در ذائقه ایرانی ها داشته باشد و در رده چای مورد علاقه شمار زیادی از مصرف کنندگان جای گیرد .
4- اگر بهسازی و اصلاح ساختاری در صنعت چای صورت نگیرد همین میلیاردها سرمایه موجود نیز به زودی ناکارآمد ، فرسوده و از رده خارج می شوند و خسارت های اجتماعی و اقتصادی هنگفتی به جای می گذارند .
5- تجارت خارجی سودجویانه ، انحصارگرانه و رانت طلبانه که از طریق تحلیل سیاست های تجاری و حذف امکان رقابت و ایجاد قدرت اقتصادی برای شبکۀ وارداتی تونسته است رقابت سالم را از این صنعت بگیرد منشاء اصلی خسارت وارده به تولید چای ملی است . این فعالیت ها از طریق سیاستگزاریهای رسمی و به خصوص سازمان چای کشور صورت می گیرد . به موجب آن ، قیمت گذاری ناعادلانه و انبار کردن های چای داخلیدر کنار واردات رسمی و گسترده و نیز واردات قاچاق چای شکل می گیرد که نتیجه آن زیان و نابهره وری تولید داخلی و عدم امکان بهبود و اصلاح کیفی است که این نیز به نوبه خود بهانه ای می شود برای آنکه شماری از مسئولان و واردکنندگان ، ارضای ذائقۀ ایرانی را دلیل روی آوردن به واردات بدانند . اما در واقع ما به این نتیجه رسیدیم که چنین دور بسته ای مصنوعی و تحمیلی است و با چند تغییر سیاست ساختاری می توان اوضاع را به نفع دو ضابطه همزمان تولید ملی و رفاه مردمی تغییر دارد . با این وصف همایش هرگز از ذکر دو یافته مهم دیگر نیز غافل نمی ماند . نخست این که ساختار اداری و مدیریتی مداخله گر ، موجب سوخت رسانی به گردش در دور بسته سود انحصاری و وارداتی و تخریب چای ملی شده است و این مداخله باید جای خود را به روش های کیفیت عملی اصلاح و گسترش چای داخلی بدهد ؛ دوم اینکه اصلاح این امور هرگز از مسئولیت صنعت چای برای آن که با انتقال منابع می تواند زمینه را برای به زراعی و اصلاح نبات و افزایش کیفیت کاشت و تولید صنعتی و بسته بندی و بازاررسانی فراهم آورد ، نمی کاهد .
6- تاکنون سیاست ها و راه حل های مطرح شده از سوی دولت ، علی رغم برخی حسن نظرها که وجود دارد ، دردی را از مشکل چای کشور دوا نکرده است بلکه در اصلی ترین موارد یعنی تنظیم بازار داخلی و خریدهای خارجی در واقع دور بسته تخریب و سودجویی را تحمیل کرده است .